Tabiiy fanlar va geografiya Fakulteti dekani: dots. V. Azizov

Havoning chang bilan ifloslanishi.  CHang qattiq zarrachalardan iborat bo

’lib, ularning 

dispersiya  va  komponenti  ushbu  zarrachalarning  (tabiiy  yoki  antropogen)  paydo  bo

’lishiga 

bog

’liqdir. Uning tarkibiga minerallar, eruvchan tuzlar, metallar oksidlari va organik birikmalar 

kiradi.  O

’zbekiston  hududida  joylashgan  yaxshi  himoyalanmagan  qumli  yerlar,  Qoraqum, 

Qizilqum  va  Orolqum  (Orol  dengizining  qurigan  qismi)  cho

’llari  sho’r  yerlarining  yuzasi 

atmosferaga  chang  tushishiga  sabab  bo

’ladigan  yirik  tabiiy  manbalar  hisoblanadi.  Orol 

dengizining  qurigan  qismidan  qum  va  tuzlarning  shamol  ta

’siri  ostida  yuzaga  kelishi  yiliga 

o

’rtacha 40-45 million tonnaga yetadi. Qum va tuzlar ko’chishining asosiy jarayoni Orol qirg’oq 

bo

’yidagi 100 kilometrga teng hududda sodir bo’ladi. Janubiy Orolbo’yidagi  yerga tushadigan 

chang  miqdori  sug

’oriladigan  hududlarga  qaraganda  o’n  baravar  ko’pdir.  Oroldagi  chang 

tarkibida  sul

ьfat  tuzlari  25-48,  xlorli  tuzlar  18-30,  karbonat  tuzlar  10-20  foizni  tashkil  etadi.  

Respublika  bo

’yicha  antropogen  manbalarning  kuchi  tabiiy  manbalarnikiga  qaraganda  ancha 

kam  va  yiliga  1,311  million  tonna  miqdorida  baholanadi.  Antropogen  chiqindilarda  qattiq 

---

 

26 

zarrachalar (QZ) ulushi ko

’p emas va sanoat manbalariniki 16, ko’chma manbalarniki 2% foizni 

tashkil etadi . 

Respublika  bo

’yicha  sanoatning  qattiq  zarrachali  chiqindilari  miqdori  avtotransport 

chiqindilariga  qaraganda  ancha  yuqori. 

“O’bekenergo”  davlat  aktsionerlik  kompaniyasi, 

“O’zqurilishmateriallari”  aktsionerlik  kompaniyasi,  “O’zpaxtasanoat”  aktsionerlik  uyushmasi 

korxonalari  sanoat  changlarini  chiqaradigan  asosiy  manbalar  hisoblanadi.    Sohalar  statistika 

ma

’lumotlariga  ko’ra,  2000–2005  yillarda  ko’chmas  manbalardan  chiqadigan  qattiq  zarrachali 

jami  chiqindilar  miqdori  88,993  ming  tonnadan  101,09  ming  tonnaga  oshgan,  2006  yilda  esa 

sezilarli ravishda kamaygan. Atmosferaning umumiy chang bosishi ko

’rsatkichi O’zbekistonning 

28 ta sanoat shaharlarida kuzatib borilmoqda. SHaharlar aholisining 41 foizidan ortig

’i istiqomat 

qiladigan  yirik  shaharlarda  havoning  haddan  ortiq  chang  bosishi  qayd  etilmoqda  (2.25-rasm). 

Havoning chang bilan ifloslanishiga tabiiy changlashining yuqorligi va sanoat chiqindilari ta

’sir 

ko

’rsatmoqda. SHaharlar havosini ifloslaydigan chang tarkibida yonish jarayoni natijasida hosil 

bo

’ladigan qurum mavjud.  

Qurumning  asosiy  miqdorini  yog

’ingarchiliklar  yuvib  ketadi.  Yer  qatlamining  chang 

bosishiga  katta  hissa  qo

’shadigan  avtomobillarning  ishlangan  gazlari  tarkibida  diametri  0,02-

0,06  mkmga  teng  mayda  zarrachalar  ko

’p. TSement ishlab chiqariladigan va ko’mir  yoquvchi 

issiqlik  elektr  markazlari  mavjud  bo

’lgan  shaharlarda  ko’p  miqdorda  chang  ko’tarilishi  qayd 

etilmoqda.  Sanoat  markazlari  atrofida  o

’rnashib  qoladigan  chang  tarkibida  turli  mineral 

moddalar,  metallar  oksidlari,  silikatlar,  qurum,  ftoridlar,  margimush  oksidi,  surma,  selen  bor. 

Yirik  sanoat  shaharlaridagi  chang  tarkibida  o

’ziga  xos  aralashmalar  orasida  kadmiy,  mis, 

qo

’rg’oshin, nikelь, rux, marganets kabi metallar aniqlangan. Keyingi besh yilda havodagi ushbu 

metallar  STCHKdan  oshmaydi.  Tortishuv  kuchi  ta

’sirida  yerga  tushadigan  qattiq  chang 

zarrachalari  quruq  atmosfera  yog

’inlari  deyiladi.  Atmosferadan  yerning  yuzasiga  tushadigan 

zarrachalar  oqimining  zichligi  atmosfera  changligini  baholashda  umumiy  o

’lchov  miqdoriy 

xususiyatidir  hisoblanadi  (yiliga  kg/ga).  O

’zgidromet  ilmiy-tadqiqot  instituti  tomonidan 

o

’tkazilayotgan  ko’p  yillik  tadqiqotlar  natijasida  turli  kuzatuv  nuqtalari  uchun  qattiq  chang 

zarrachalari  zichligining  ko

’p  yillik  o’rtacha  miqdori  aniqlandi,  shuningdek,  O’zbekiston 

hududini tushayotgan chang qalinligi bo

’yicha rayonlashtirildi.