Tabiiy fanlar fakulteti

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, assiment metodi.

Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti:

№	Bosqichlari	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzu bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	JAMI:	45 daqiqa

Darsning borishi:

Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish

2. O’quvchilar davomatini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish:

Konspektni tekshirish, savol­javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

1. 
   Harakatlanayotgan jismning o’rtacha tezligi deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Kimyoviy reaksiya tezligi deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Kimyoviy reaksiya tezligi qanday omillarga bog’liq?
   
4. 
   Katalizator deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Reaksiya tezligi koeffisenti 3 ga teng bo’lganda harorat 50⁰C dan 70⁰C ga ko’tarilsa, reaksiya tezligi necha marta ortadi?
   

Yangi mavzu bayoni:

Kimyoviy reaksiyalar qaytmas va qaytar reaksiyalarga bo‘li nadi.

qayt mas reaksiyalar faqat reaksiya mahsulotlarining hosil bo‘lishi

tomonga boradi. Masalan:

N aCl +AgNO₃=AgCl +NaNO₃

CaCO₃+2HCl=CaCl₂+CO₂ +H₂O

N aOH+HNO₃=NaNO₃+H₂O

2KClO₃=2KCl+3O₂

Z n+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂

qaytar reaksiyalarda esa kimyoviy jarayon qarama-qarshi tomonga so dir bo‘ladi. Ya’ni, avval reaksiya mahsulotlari va ayni daqiqada reaksiya mahsulotlaridan dastlabki moddalar ham hosil bo’ladi. Masalan, SO₂ suv bilan reaksiya ga kirishib, sulfit kislota hosil qiladi:

SO₂+H₂O=H₂SO₃.

Bu reaksiyada hosil bo‘layotgan H₂SO₃ ning eritmadagi miqdori ortib bori- shi bilan teskari reaksiya ham sodir bo‘la boshlaydi:

H₂SO₃=H₂O+SO₂

Ayni bir sharoitda qarama-qarshi tomonga boradigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.

SO₂+H₂O=H₂SO₃.

Chapdan o‘ngga boradigan reaksiya to‘g‘ri reaksiya, o‘ngdan chapga boradigan reaksiya teskari reaksiya deb ataladi.

Qaytar kimyoviy reaksiyalarda dastlabki moddalar sarflanib, ularning eritmadagi konsentratsiyasi kamayib boradi, natijada to‘g‘ri reaksiyaning tezligi susayadi. Aksincha, reaksiya davomida hosil bo‘layotgan mahsulotlarning konsentratsiyasi ortishi hisobiga teskari reaksiyaning tezligi ortadi.

To‘g‘ri reaksiya tezligi bilan teskari reaksiya tezligi tenglashgan holat kimyoviy muvozanat deb ataladi. V₁ – to’g’ri reaksiya tezligi, v₂-teskari reaksiya tezligi (v₁=v₂)

Kimyoviy muvozanat paytida reaksiya mahsulotlaridan nechta molekula hosil bo‘lsa, shuncha molekula ajralib turadi.

Bosim, harorat va moddalar konsentratsiyasi o‘zgarishi bilan kimyoviy muvozanatni siljitish mumkin. Katalizator kimyoviy muvozanatni siljitmaydi. Balki muvozanatni tezroq qaror topishiga yordam beradi. haroratning ko‘tarilishi issiqlik yutilishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiyani tezlashtiradi.

SO₂ ni oksidlash reaksiyasi qaytar va ekzotermik reaksiyadir.

2 SO₂+O₂ 2SO₃+Q

Bu reaksiyada haroratning ko‘tarilishi teskari reaksiyani tezlashtiradi. haroratning pasayishi to‘g‘ri reaksiyani tezlashtiradi.Bosimni oshirilishi kimyoviy muvozanatni hajm kamayishiga olib keladigan reaksiya tomonga siljitadi.

2 SO₂+O₂ 2SO₃+Q

2*22,4l+22,4l 2*22,4l

67,2l 44,8l

Reaksiya tenglamasi asosidagi hisoblashlardan ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ri reaksiyada hajm kamayadi. Demak, bosim oshirilishi to‘g‘ ri reak siyani tezlash tiradi. Kimyoviy muvozanatda turgan reak siyadagi moddalardan birining konsentratsiyasi ortsa, shu modda sarf lanadigan tomonga muvozanat siljiydi. Masalan, kimyoviy muvozanatda turgan

CO₂+H₂=H₂O+CO reaksion muhitdagi CO₂ ning konsentratsiyasi orttirilsa muvozanat to’g’ri reaksiya tamonga siljiydi, CO ning konsentratsiyasi oshirilsa, muvazanat teskari tomonga siljiydi.