Tabiiy fanlar fakulteti geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi tuproqlar geografiyasi

8-jadval
О‘zbekistonning yer fondi tuzilmasi
(О‘zdavergeodez kadastr qо‘mitasi ma’lumoti)

№	Yerlar toifasi	Maydoni, % hisobida
1	Pichanzor va yaylovlar	46,6
2	О‘rmon va butazorlar	7,6
3	Sug‘oriladigan yerlar	9,2
4	Tomorqa yerlar	1,6
5	Kо‘p yillik daraxtzorlar	0,8
6	Bо‘z yerlar	0,2
7	Boshqa yerlar	34,0

О‘zbekistonda jami 25,3 mln ga yer qishloq xо‘jalikda foydalaniladi, 4,3 mln ga sug‘oriladigan, 760 ming ga atrofida lalmi yerlarga tо‘g‘ri kelsa, qolgani yaylov hududlaridan iborat.

Respublikada qishloq xо‘jalikdagi zamonaviy islohatlar tufayli yer fondi tuzilmasida yanada ijobiy о‘zgarishlar rо‘y berishi muqarrar. Biroq, sug‘oriladigan yerlarda (ayniqsa, tekislik provinsiyasida) yerlarning shо‘rlanishi (9-jadval), botqoqlanishi va deflyatsiyasi bilan bog‘liq muammolar yechimi dolzarb masaladir.
9-jadval
О‘zbekistondagi sug‘oriladigan yerlarning shо‘rlanganlik darajasi holati (О‘zdavergeodezkadastr qо‘mitasi ma’lumoti)

№	Viloyatlar	Jami sug‘oriladigan maydon, ming ga	SHо‘rlanish darajasi
			SHо‘rlanmagan yerlar		Jami shо‘rlangan yerlar		Shundan
							Kam shо‘rlangan yerlar		О‘rtacha shо‘rlangan yerlar		О‘ta shо‘rlangan yerlar
			Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%
1	Qoraqalpog‘iston Respublikasi	500,4	105,1	21,0	395,3	79,0	158,4	31,7	175,9	35,2	61,0	12,2
2	Andijon	273,2	258,3	94,5	14,9	5,5	10,2	3,7	4,7	1,7	-	-
3	Buxoro	274,9	27,0	9,8	247,9	90,2	159,5	58,0	72,6	26,4	15,8	5,7
4	Jizzax	299,6	43,6	14,6	256,0	85,4	161,6	53,9	87,2	29,1	7,2	2,4
5	Qashqadaryo	512,6	271,1	52,9	241,5	47,1	175,5	34,2	51,7	10,1	14,3	2,8
6	Navoiy	123,8	8,8	7,1	115,0	92,9	83,1	67,1	23,2	18,7	8,7	7,0
7	Namangan	282,6	256,1	90,6	26,5	9,4	17,4	6,2	8,1	2,9	1,0	0,4
8	Samarqand	377,9	367,8	97,3	10,13	2,7	9,7	2,6	0,4	0,1	0,03	0,01
9	Surxondaryo	325,7	208,9	64,1	116,8	35,9	65,2	20,0	48,8	15,3	1,8	0,5
10	Sirdaryo	292,2	9,4	3,2	282,8	96,8	219,5	75,1	54,8	18,8	8,5	2,9
11	Toshkent	394,2	383,8	97,4	10,4	2,6	8,4	2,1	2,0	0,5	-	-
12	Farg‘ona	359,8	185,6	51,6	174,2	48,4	126,2	35,1	40,2	11,2	7,8	2,2
13	Xorazm	280,2	-	-	280,2	100	149,8	53,5	93,9	33,5	36,5	13,0
	Respublika bо‘yicha	4297,1	2125,4	49,5	2171,7	50,5	1344,6	31,3	664,4	15,5	162,7	3,8

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Tuproqlarni xaritalashda qanday usullardan foydalaniladi?
   
2. 
   Tuproq – geografik xaritalashga oid qaysi olimlarning ishlarini bilasiz?
   
3. 
   Tuproqlar xaritalari qanday guruhlarga bо‘linadi?
   
4. 
   Tuproq xaritalarining amaliy ahamiyati nimada?
   
5. 
   Yer kadastri va tuproq boniterovkasining zaruratini tushuntiring.
   
6. 
   Tuproq boniterovkasi qanday amalga oshiriladi?
   
7. 
   Yer kadastri va tuproq boniterovkasi nima uchun kerak?
   
8. 
   Dunyo va О‘zbekistonning yer fondi zahiralarining taqsimlanishini aytib bering.
   
9. 
   Dunyo va О‘zbekistonning yer fondi tuzilmasini izohlang.
   
10. 
    Vaqt о‘tishi bilan yer fondi tuzilmasida qanday о‘zgarishlar sodir bо‘lishi mumkin?
    

Ma’ruza-15
15–Mavzu: Tuproqlarning ahamiyati va uni muhofaza qilish.
Reja:
1. Tuproqning tabiatdagi roli.
2. Tuproqning jamiyat hayotidagi ahamiyati.
3. Tuproqni muhofaza qilish.


Tayanch iboralar: Tabiatning komponenti, litosfera, biosfera, gidrosfera, suv eroziyasi, yuza eroziya, jarlik eroziyasi, geologik eroziya, tezlashgan
eroziya, sug‘orish eroziyasi, deflyatsiya, yer osti suvlari
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Tuproq mahsuldorligi, yer fondi, sug’oriladigan yerlar, yaylovlar, lalmi, sho’rlashish, deflyatsiya, cho’llashish, eroziya, degressiya, “oltin fond”, tadbirlar, kollektor – zovur, mol boqish, almashlab ekish, rekultivatsiya, ihotazorlar hamda yer resurslarini o’rganish.
Ma’ruza mashg’ulotining jihozlash: Dunyoni va O’zbekistonning tuproqlar geografiyasi kartasi, o’quv metodik majmua, kampyuter texnologiyasi, fanga oid darslik, uslubiy qo‘llanmalar, ishchi dastur, slaydlar, qog‘oz va markerlarda foydalanish
Ma’ruza mashg’ulotida qo’llaniladigan texnologiya: Jamoaviy, kichik guruhlarda ishlash, slayd-shou va «Aqliy hujum» va boshqa metodlaridan foydalanish.
Tuproq – atrof muhitning muhim komponentlaridan biridir. Uning barcha ekologik vazifalari birgina mahsuldorligida mujassam bo’lishi mumkin. Tuproq-er resurslari tabiat boyligi, boshqa boyliklardan farqi, uni qayerda joylashgan bo’lsa, undan o’sha yerda foydalaniladi. Dunyo yer fondi tuzilmasi quyidagicha:

• 
  33% maxsuldorligi kam yerlar – cho’llar, botqoqliklar, muzliklar va b,
  
• 
  3% antropogen landshaftlar – axoli manzillari, sanoatli Hududlar, transport yo’llari va boshqalar.
  
• 
  30% o’rmon va butazorlar;
  
• 
  34% qishlq xo’jalik yerlari, shundan:
  
• 
  11% (1,5 mlrd ga) xaydaladigan yerlar, bog’lar, uzumzorlar;
  
• 
  23% o’tloq va yaylovlardan iborat bo’lib, so’ngi 34% yer resurslari insonni zarur oziq – ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarining 98% ini taminlaydi. Ishlov beriladigan yerlarning eng katta maydonlari AQSH, Hindiston, Xitoy, Rossiya, Kanada, Braziliya mamlakatlarida joylashgan. Dunyo bo’yicha aholi jon boshiga o’rtacha 0,4 ga xaydaladigan yer to’g’ri keladi. (Qozog’istonda 2,0 ga, O’zbekistonda 0,14 ga, YAponiyada 0,04 ga ).
  

YAylovlar maydoni bo’yicha Avstraliya, Xitoy, AQSH, Qozog’iston, Braziliya, Argentina, Shimoliy Afrika davlatlari oldingi o’rinlarni egallaydi.
O’zbekistonda sug’orishga yaroqli yerlar 7 – 10 mln ga ni tashkil etadi, shuning 16% i o’tloq – bo’z tuproqlar, 44% i o’tloq, 30% i bo’z tuproqlar, 10% taqir-o’tloq tuproqlardan iborat. O’zbekiston yer fondining yer turlari bo’yicha taqsimlanishi:

• 
  sug’oriladigan yerlar – 9,2%;
  
• 
  pichanzor va yaylovlar – 46,7%;
  
• 
  o’rmon va butazorlar – 7,6%;
  
• 
  ko’p yillik daraxtzorlar – 0,8%;
  
• 
  tomorqa yerlari – 1,6%;
  
• 
  bo’z yerlar – 0,2%;
  
• 
  boshqa yerlar – 34,0%.
  

Umuman qishloq xo’jalik yerlari 25,3 mln ga bo’lib, shundan sug’oriladigan yerlar 4,3 mln ga, lalmi yerlar maydoni 757,4 ming ga ni tashkil qiladi, qolganlari yaylov hududlariga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jalik ekinlari tuzilmasi quyidagicha (%);

• 
  donli ekinlar - 43,2;
  
• 
  sh. j : bug’doy - 38,8;
  

sholi - 1,4;

• 
  g’o’za - 40,8;
  
• 
  sabzavotlar - 4,5;
  
• 
  kartoshka - 1,6;
  
• 
  poliz - 1,1;
  
• 
  em xashak - 8,1.
  

Yer resurslaridan foydalanish jarayonida vujudga kelgan muammolar
Dehqonchilik vujudga kelgandan buyon insoniyat 2 mlrd ga biologik mahsuldor tuproqlarni yo’qotdi. Buning asosiy sabablari turlicha. Birinchidan, insonlar ming yillar mobaynida yashash va qishloq xo’jalikda foydalanish uchun yaroqli yerlarni muntazam kengaytirib kelmoqda. Faqat XX asrning o’zidayoq quruqlikdagi haydaladigan yerlar maydoni ikki martaga ortdi. O’rmonlar kesildi, cho’llar sug’orildi, botqoqliklar quritildi, qiriq yerlar o’zlashtirildi. Ikkinchidan ishlov beriladigan yer va yaylovlarning kengaytirilishi bilan birga ularning sifati yomonlashdi, degradatsiyaga yuz tutdi. Mutaxassislarrning hisoblashlaricha, eroziya tufayli yiliga 6 - 7 mln ga yer qishloq xo’jalikda foydalanishdan chiqarilmoqda. Hozirda dunyoning qurg’oqchil hudud (region)larida cho’llashishga duchor bo’lgan maydonlar ko’lami 9 mln km² ga yetdi, yana 30 mln km² maydonga cho’lashish xavf solmoqda. Bunda: cho’llar dashtlarga, dashtlar savannalarga, savannalar o’rmonlarga huruj qilmoqda. CHo’l maydonlari, kengayishining asosiy sabablari qishloq xo’jalik ekin maydonlariga “ortiqcha yuk”, o’rmonlarning kesilishi, yaylovlardan tartibsiz uzluksiz va jadal mol boqishdir. yerlar degradatsiyasi yoki cho’llashishning yana bir sababi rivojlanayotgan mamlakatlarda eksport uchun yakka hokim ekinlar mahsulotlari ishlab chiqarishning jadal o’sib borayotganligidir.
Cho’llashish – bu ekotizim (geotizim)lar mahsuldorligining kamayishi, yerlarning qishloq xo’jalik ishlab chiqarishga yaroqsiz holga kelishidir. Mutaxassislar cho’llashishning asosiy sabablari: tabiiy va anropogen ( - chizma) ta’sirlar bo’lishi, bunda tabiiy omillar 13% va antropogen omillar 87% ekanligini ta’kidlaydilar (A.Babayev, 1991).
Cho’llashish hozirda global ekologik muammolardan biriga aylangan.
O’zbekistonda yerlar degradatsiyasining asosiy sabablari:

• 
  cho’llashish, o’rmonsizlanish;
  
• 
  tuproqlarning ikkilamchi sho’rlashishi, suv bosish va zaxlashi;
  
• 
  tog’ va tog’ oldi hududlaridagi yerlarning suv va sug’orish eroziyasiga uchrashi;
  
• 
  chorvachilik jadal hududlarda yaylovlarga bosim yuqoriligi va deflyatsiya;
  
• 
  Erlarning qishloq xo’jalik va sanoat maqsadlarida o’zlashtirishdagi texnogen cho’llashish;
  
• 
  qishloq xo’jalikda kuchli kimyoviy vositalar qo’llanilishi, sanoat va maishiy chiqindilar va ziroatchilikdagi yakka hokimlik natijasida tuproqlarning ifloslanishi va hosildorlikning yo’qotilishi;
  
• 
  cho’llardagi konlarni o’zlashtirish, texnikaning tartibsiz harakatlari va h.k.;
  
• 
  Orol dengizining qurishi oqibatida tuz-chang to’zonlari yog’ilishi hisobiga tuproqlarning sho’rlanishi;
  
• 
  sug’orishda ishlatiladigan suvlar sifatining nisbatan yomonlashganligi va b.
  

Hozirgi vaqtda respublikaning 2165,6 ming ga dan ziyod (49,6 %) sug’oriladigan yerlari turli darajada sho’rlangan bo’lib, shundan 1347,6 ming ga (31,3%) kam sho’rlangan; 646,7 ming ga (15,0%) o’rtacha sho’rlangan va 141,3 ming ga (3,3%) kuchli sho’rlangan yerlardir.
Respublikaning 643,2 ming ga sug’oriladigan yerlari sug’orish eroziyasiga duchor bo’lgan. Qashqadaryo (159,7 ming ga), Toshkent (138,6 ming ga), Samarqand (121,9 ming ga) viloyatlarining sug’oriladigan yerlari sug’orish eroziyasiga ko’proq uchragan. SHu viloyatlar bilan yana Surxondaryo va Farg’ona vodiysi viloyatlaridagi lalmi yerlarning jami 746,4 ming ga si suv eroziyasiga uchragan.

Чўллашиш

Ривожланишнинг асосий омиллари ва сабаблари

Табиий

Антропоген

Намақбул метеошароит (узоқ давомли қурғоқчилик)

Тупроқ шўрланиши

Ёнғин жинс – таркибли тупроқ

Ер ости сувлари сатҳининг пасайиши

Шамол ва сув эрозаяси

Ўрмонларнинг йўқотилиши (дарахт ва буталарнинг кесилиши)

Яйловларга кучли босим (тартибсиз мол боқиш)

Ерларнинг жадал ҳайдалиши, дефляция ва тупроқ шўрланиши-нинг кучайиши

Сувдан нооқилона фойдаланиш, ер ости сувлари сатҳининг пасайиши

Ўтган йилги қуруқ ўтларни ёқиш, чўллардаги тартибсиз транспорт ҳаракатлари

O’zbekistonda shamol ta’siridagi tuproq deflyatsiyasi 50% dan ortiq cho’l va bo’z tuproq mintaqalarini qamrab olgan. Markaziy Farg’ona, Buxoro vohasi, Mirzacho’l, Qarshi va SHerobod cho’llari, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm vohasi ko’proq deflyatsiyaga uchragan. Mavjud yaylovlarning 16,4 mln ga (78%)da antropogen ta’sirlar natijasida ozuqa hajmining yo’qolishi -degressiyasi sodir bo’lib, undan 9,3 mln ga maydondagi yem-xashak ozuqasi 20 – 30 %; 5 mln ga da 30 – 40%; 2,1 mln ga maydondagisi 40%dan ortiq maydondagi yem – hashak ozuqasi degressiyaga uchraganligi ma’lum.

Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm va Navoiy valoyatlarida sug’oriladigan yerlarning 40%dan ko’prog’i, Farg’ona vodiysi viloyatlari va Samarqand viloyatida 30 – 40 %, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax va Buxoro viloyatlarida 20 – 30 % yerlar suv bosishga uchragan. Bunga asosan relefning yuqori hududlarini o’zlashtirilishi va sug’orilishi sabab bo’lmoqda. Suv bosgan hududlar respublika bo’yicha 20% dan ortiqni tashkil etadi.