Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Topshiriq:

4. 
   Dorivor o‘t o‘simlik turlarining tarqalishiga abiotik omillarining ta’siri?
   
5. 
   Dorivor buta turlarining tarqalishiga abiotik omillarining ta’siri?
   
6. 
   Dorivor daraxt turlarining tarqalishiga abiotik omillarining ta’siri?
   

1 - jadval
Dorivor o‘simliklarga abiotik omillar ta’siri haqida ma’lumot

№	Yorug’lik	Harorat	Namlik	Edafik (Tuproq)

Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:
1. Iqlim - harorat, yorug‘lik, havo, namlik, radiatsiyaning o’simliklarda bo’ladigan jarayonlarga ta’siri.
2. Tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibi, tuproqning fizik xossalarini o’simliklarga ta’siri.
3. Topografik - orografik - relef sharoitining dorivor o’simliklarga ta’siri.

4-amaliy mashg’ulot.
Gidrofit, gigrofit, mezofit, ksyerofit, sukulent, sklyerofit dorivor o’simlik turlarini o’rganish (Lotincha, ruscha va maxalliy nomlari)
Ishdan maqsad: Gidrofit, gigrofit, mezofit, ksyerofit, sukulent, sklyerofit dorivor o’simlik turlarini ekologik guruhlarini va lotincha, ruscha hamda maxalliy nomlari o`rganish.
Kyerakli asbob va matyeriallar: o`simliklar gyerbariysi namunalari, tablitsa, kompyutyer multimediasi, slaydlar.
Nazariy ma’lumot: O‘simlikning namlikka (suvga) bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ekologik guruhlari. O‘simlik uchun suvning ahamiyati nihoyatda kattadir. O‘simliklarda suvni asosan tuproqdan atmosfyera yog‘inlari sifatida (yomg‘ir, qor, shudring, tuman, do‘l, qirov ko‘rinishlari) hamda yerosti suvlardan o‘zlashtiradi.
Quruqlikda yashaydagan o‘simliklar ma’lum darajadagi namlik sharoitiga moslanishiga ko‘ra uchta ekologik guruhga ajratiladi:

1. 
   Gigrofitlar.
   
2. 
   Mezofitlar.
   
3. 
   Ksyerofitlar.
   

Gidrofitlar - tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv qavatida joylashgan bo‘ladi. Bu guruhga suv nilufarlari, gichchak, sagittariya, suv ayiqtovoni, o‘qbarg va boshqa suvda o‘suvchi gulli o‘simliklar kiradi.
Gidrofitlar suzib yuruvchi yuzasining katta va vegetativ organlarining shilimshiq bo‘lishi, mexanik to‘qimasining sust rivojlanganligi, havo bo‘shliqlarining mavjudligi, qoplag‘ich to‘qimasining sust rivojlanganligi, suv qatlamida yashaydigan turlarida og‘izchalarning bo‘lmasligi, suzuvchi barglarining ustki tomonida ko‘p sonda og‘izchalar joylashganligi, ildiz tizimining kuchsiz rivojlanganligi hamda vegetativ ko‘payishning ustun turishi kabi moslanish xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Gidrofitlar - suv muxiti barcha gidrofitlarning vegetativ organlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu xolni nilufar bargini tuzilishida yaqqol ko‘rish mumkin. Barg ikkala tomondan ham epidyerma bilan qoplangan. Ustki epidyerma xujayralari orasida barg ogizchalari joylashgan bo‘lib, ularning yorug‘i doim ochik turadi va ular orqali xavo yullariga xavo kiradi. Bargning pastki epidyermasi o‘ziga xos tugmachasimon kalin devorli xujayralar atrofida yersimon joylashgan va og‘izchalarga ega bo‘lmaydi. Barg ustki epidyermasi ostida 7-9 kator ustunchasimon xujayralar joylashgan bo‘lib, ular-ning ichida mayda xloroplastlar ko‘pdan -ko‘p joylashgan. Ustunsimon parenxima yirik tayanch xujayralari - sklyereidalar mavjud, ularning kobiqlari yogochlangan va pastki qismi tarmoqlangan. Sklyereidlar bargni puxta ushlaydi. Bargning xavo bilan tutashmaydigan pastki tomonida parenxima xujayralari yirikrok, xloroplastlar soni ham bu xujayralarning orasida yirik xavo bo‘shliklari mavjud, bu xavodan xujayralar fotosintez uchun karbonat angidrid va nafas olish uchun kislorodni oladi. Bundan tashkari bu xavo bo‘shliklari bargni suv ustida qalkib yurishiga yordam byeradi. Shu sababli bargning pastki kismidagi parenxima ayerenxima - xavo to‘qimasi deb ataladi. Normal gaz almashinishi uchun suvda yashaydigan yuksak o‘simliklar bargining ustki tomonida, ya’ni suv bilan to‘knashmaydigan tomonida ko‘pdan ko‘p ogizchalar hosil bo‘ladi. Agar barg suvdan ko‘tarilib to’rgan bo‘lsa unda bargning ikki tomonida ham barg og‘izchalari hosil bo‘ladi.
Gidatofitlarda - (Masalan, elodeya) og‘gizchalar paydo bo‘lmaydi, shuning uchun ularning yupka barglari gaz va ozika moddalarni bevosita suvdan o‘ta yupka kutinlashgan epidyermasi orqali shimib oladi.
Suv tagida o‘sadigan o‘simliklar bargida yorug‘lik etishmaganligi uchun barg mezofilli ustunsimon va bo’lutsimon parenximalarga ajralmaydi. Bunday barglarning epidyermasi ko‘pincha xloroplastlarga ega bo‘lib fotosintez jarayonida yorug‘likdan unumli foydalanadi. Ko‘pchilik suv o‘simliklarining xujayra sharbatida antotsion hosil bo‘lib, u barglarga, poyalarga qizgish yoki binafsha rang byeradi. Ko‘pchilik suv o‘simliklarining xujayra qobiklari o‘zidan sulak imon modda ishlab chiqaradi, bu modda o‘simlik xujayralariga zarur bo‘lgan oziqa moddalarni suv bilan yuvilib ketmasligiga yordam byeradi.
Gigrofitlar - o‘ta kuchli yoki ortikcha namlangan joylarda o‘suvchi o‘simliklar, masalan, suv bosadigan o‘tloklarda, botqoklarda, ko‘l va daryo bo‘ylarida.
O‘simliklarning ekalogiyasi o‘simliklar bilan muxit orasidagi munosabatlar to‘g‘risidagi fandir. Xususan, yakka-yakka omillar va ular majmuasini shakillanishga bo‘lgan tasirini o‘rganadi.
Ekologik guruxlarni muxum shakil yaratuvchi va fiziologik ahamiyatga ega bo‘lgan hamda adaptiv reaksiyalarni yuzaga keltiradigan muxitning birorta omiliga nisbatan ajiratadi. O‘simliklarning strukturasiga tasir etuvchi eng muxim ekologik omillar-tuproq, xavo namligi va yorug‘lik xol buki har orat sharoitlari, tuproq xosalari, jamoadagi raqobatlik munosabatlari va boshqa qator sharoitlar ham katta ahamiyatga ega. O‘xshash sharoitlarga o‘simliklar har xil moslashishi mumkin. Albata bundan mavjud bo‘lgan va etishmaydigan xayotiy omillardan foydalanish “strategiyasini” ishlab chiqqach shuning uchun ko‘pchilik ekologik guruxlarda, masalan, ksyerofitlarda yoki siofitlarda odatda bir-biridan tashqi qiyofasi va gabitusi va organlar anatomik strukturasi bilan jiddiy farq qiladigan o‘simliklarni ko‘rish mumkin.
Gidrofitlar – suv muxitida yashaydigan o‘simliklar bo‘lib, ular suv havzasi tagiga birikan va suvga yoki to‘liq yoki qisman cho‘kan xolda yashaydi. Ular daryolarda, ko‘larda, dengizlarda tarqalgan.
Guli o‘simliklardan ularga nayza barg, suv ayiq tavoni, nilufarlar kiradi. Gidrofitlar 3 guruxga bo‘linadi:
gidatofitlar, gidrofitlar va gigrofitlar. Tavsifini gidatofitlardan boshlash maqsadga muvofiqdir, chunki ulardagi strukturaviy moslama belgilari aniq kuzatiladi.
a) gidrofitilarga misol qilib, elodiya, vallisnyeriya ko‘pchilik g‘ichchaklar, suv ayiqtovonlari, urug‘, shoxbarglarni ko‘rsatsa bo‘ladi ulardan bazilari suv ostida ildiz otadi, boshqalari suv qatlamida ozod osilgan (qalqib yuradi) va orada gullash vaqtida to‘pgullari suvning tepasiga ko‘tarilib chiqadi. Gidatofitlar gaz almashinuvi juda qiyin, chunki suvda yerigan kislorod juda kam. Uning ustiga harorat qancha yuqori bo‘lsa, kislorod shuncha kam shuning uchun ularga umumiy massasiga nisbatan organlarining yuzasining katta bo‘lishi hosdir. Barglari yupqa, masalan: elodiyada 2 qavat xujayradangina iborat va ko‘pincha ingichka iplarga o‘xshash qisimlarga qiyilgan.
Suv ichiga yoruqlik kam o‘tganligi uchun epidyerma xujayralarida normal fotosintezlovchi xloroplastlar mavjud. Naychalar zaif taraqqiy etgan yoki butunlay yo‘q, mexanik to‘qima ham yo‘q xujayra oralig‘i bo‘shlig‘lari o‘ta taraqqiy etgan va hokozo.
b) Ayerogidatiflar – ularni o‘tginsi gurux, uni gidotiflar tashkil etadi, lekin bir qisim barglari suv yuzida qalqib yuradi (nilufarlar, gidrohar istlar, ryaskalar). Nilufargullarda barcha oziqchalar bargntng ustida joylashadi yani, atmosfyeraga qaragan tomonda. Ularning soni o‘ta ko‘p-1mm 2yuzada-650 tagacha. Ustunsimon mezofil kuchli taraqqiy etgan og‘izchalar orqali keng tarmoqlangan ayerenxima bo‘lib ildiz poyasi va ildizigacha kislorod etib boradi.
2. Gidrofitlar – suv xavzalar bo‘yida o‘sadigan o‘simliklar (nayzabarg, bo’ldurug o‘t-chastuxa, ko‘l qiyog‘i, qamish, ko‘l qirqbo‘g‘imli, ko‘pchilik rang - iloq va boshqalar) suv xavzalari bo‘ylari tuprog‘ida ular ko‘p sonli ildizga ega bo‘lgan ilidz poyalarni hosil qiladi, suvning ustida faqat barglari yoki bargli novdalari bo‘ladi. Barcha organlarda xujayra oralig‘i bo‘shliqlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, ular suv ostidagi o‘simlik qisimlarini kislorod bilan taminlab turadi. Ko‘pchiligida barglar strukturasi qanday sharoitda xayot kechirishga qarab har-xil strukturali barglar hosil qiladi (masalan, nayzabarglarga, suv ayiqtovonida).
3. Gigrofitlar – otmosfyerasi va tuprog‘i o‘ta nam bo‘lgan joyda o‘sadigan o‘simliklar, bo’larga misol qilib, sholi, qo‘g‘a, barcha tropik nam o‘rmonlar ostida yashovchi (ikkinchi, uchinchi yarustdagi) o‘simliklarni olsak bo‘ladi. Gigrofitlarga eng katta va yupqa barglar xos, masalan, bananlar. Epidyerma xujayralari o‘ta yirik, devorlari to‘lqinsimon, og‘izchalar kam, tuklar bitta yarimta yoki umuman bo‘lmasligi mumkin xujayra oralig‘i boshliqlariga nisbatan yaxshi taraqqiy etgan. Barg mezofilli difirensiyalanmagan. O‘tkazuvchi tamirlar siyrak. Epidyermada kO’rtaklar qavati yuupqa, parenxima kuchli taraqqiy etgan. Mexanik va o‘tkazuvchi to‘qimalar kuchli taraqqiy etmagan, xususan birinchisi. Ildizlari uncha chuqur emas.