Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Yuqori tog’‘ dorivor o‘simliklarining bioekologiyasi
Yuqori tog’‘ mintaqasining har aktyerli tomoni, bu yyerda efemyerlarning yo‘qligidir. Bunga dengiz satxidan 2000 m dan 2700 m gacha balandlikda bo‘lgan joylar kiradi. Yuqori tog’ mintaqasi o‘simlik qoplamining asosiy qismini buta va daraxtlar tashkil qiladi. Bu o‘simliklarning ko‘pchiligi mezofit o‘simliklardir. Buning sababi yuqori tog’’ mintaqasining iqlimi, tabiiy sharoiti boshqa mintaqalardan ancha farq qiladi. Bu joyning relefi notekis. Bu yyerlar katta toshlar bilan qoplangan tik qiyaliklar, katta-katta soy va jarliklardan iborat. Bu mintaqa geomorfologik jihatdan pastki tog’ mintaqasidan ancha farq qiladi. O’zbekistonning shimolidagi yuqori tog’’ mintaqalarining tuprog‘i qo‘ng‘ir o‘rmon-tog’‘ tuproqlaridan iborat. Yomg‘ir suvlarining yuqoridan pastga ancha tez oqib tushishi tufayli karbonatli qatlami yuvilib pastga tushadi. Juda syernam joylarning tuprog‘i gumus ko‘pligidan qoramtir-qo‘ng‘ir o‘rmon-tog’‘ tuprog‘ini hosil qiladi; uning tarkibida 12% gacha chirindi bo‘ladi. Dengiz sathidan ko‘tarilgan sari iqlim sharoiti ham o‘zgarib boradi. Harorat pastlashib, havoning absolyut namligi, yog‘in miqdori oshib, bo’lutli kunlar ko‘payib boradi. Yuqori tog’‘ mintaqasida yog‘in miqdori pastki tog’‘ mintaqasidagidan 1— 1,5 barvar ko‘p bo‘lib, uning o‘rtacha yillik miqdori 800 mm dan 1000— 1200 mm gacha bo‘ladi. Ba’zi syernam yillar bundan ham oshishi mumkin. Nam havo oqimi hamma joyga bir xilda tarqalmaydi, chunki baland tog’‘lar sharqdan kelayotgan bo’lutlarni o‘zida tutib qoladi. Natijada bu tog’’larda yog’in juda ko‘p yog’adi. Yozda haroratning maksimum miqdori +30° ga yetadi. Kuz yerta boshlanib, qish ancha cho‘ziladi. Qor va yomgirlar uch faslda — kuzda, qish va bahorda yog’adi. Bu yyerlarda yoz oylari ham yomgir yog’ib turadi. Gumid iqlimli bunday yuqori tog’’ mintaqalarida mezofit o‘simliklar ancha ko‘p o‘sadi. O’simliklar qoplamnning asosiy qismini buta va daraxtlar tashkil etadi. Buta va daraxtlar o‘ziga xos landshaft kashf etib, juda katta massivda assotsiatsiya va formatsiyalar tashkil qiladi. Bo’lardan tashqari, ba’zi o‘simliklar, ham o‘sadiki, ular katta maydonni band qilmasa ham, buta va daraxtlar ichida siyrak o‘sib, anchagina maydonni egallaydi. Masalan, efedra, chimli botqoq o‘simliklari (sazlar) va boshqalar. Quyida yuqori tog’‘ mintaqasida ko‘p o‘sadigan o‘simliklarning ba’zi birlari bilan tanishamiz.