“tabiiy fanlar” fakulteti “biologiya (turlar bo`yicha)” yo`nalishi

III BOB. QIRQBO'G'IM TOIFA O`SIMLIKLARNING SPORALI 

---

14

SPIKELETLARI

3.1. Umumiy tavsifi

 1 - qishlaydigan qichitqi; 2 - H. o'rmon; 3 - H. botqoq; 4 - maydon. 

Horsetail sportlari sharsimon, sporlar diametri doimiy bo'lib, har xil turlarda 30 dan 80 

mikrongacha. Sporalar sitoplazmasida katta yadro joylashgan bo'lib, ularning atrofida 

kraxmal granulalari bilan ko'plab xloroplastlar teng ravishda taqsimlanadi. Kamolotga 

etganda spora gigroskopik elater lentalari qobiqning tashqi qatlamidan sporlar bilan 

o'ralgan   holda   paydo   bo'ladi.   Spora   kamolotga   etgandan   so'ng,   strobil   o'qi   biroz 

kengayadi, sporangiofor qalqonlari bir-biridan ajraladi va sporangiya tezda quriydi. 

Horsetail sportlari atrof-muhitda tezda nobud bo'ladi va faqat nam tuproqqa yoki suvga 

tushgan   o'simliklarni   o'stiradi.   Sporalar   juda   tez   o'sadi,   birinchi   bo'linishdan   keyin 

ijobiy geotropik rizoid va mikrob hujayrasi (gametofit hujayra) hosil bo'ladi, ular bir 

necha   marta   bo'linib,   yashil   gametofit   hosil   qiladi.   Kam   nurda   gametofit 

xloronemaning ko'rinishini oladi - bitta qatorli filament, etarli yorug'lik bilan filamentli 

bosqich   ifoda   etilmaydi   va   gametofit   darhol   o'sib   boruvchi   apikal   meristemani   bir 

qatlamli plastinka shakliga olad

ayol va biseksual, o'sish sur'ati, rivojlanish sur'ati va morfologiyasi bilan ajralib turadi. 

Masalan,   erkak   gametofitlari   kichik   o'lchamlarda   (1-10   mm)   farq   qiladi,   ularda 

anteridiya 20-110 kundan keyin, ayollarda - 3-30 mm, arhegonia 30-130 kun ichida 

etuk bo'ladi. Ayol gametofitlari erkaklarga qaraganda biseksual bo'lib qolishi mumkin.

Horsetail,   psilo   kabi,   teng   sporali   o'simlik,   shuning   uchun   ularning   hayot   tsikllari 

o'xshashdir.   Meiosis   natijasida   spora   hosil   bo'ladi,   bu   esa   biseksual   gametofitlarni 

keltirib chiqaradi. Ba'zi turlarning er osti turlarida ikkinchisi er osti bo'lib, ularning 

normal o'sishi uchun, rasmda ko'rsatilgandek, mikorizal qo'ziqorin mavjudligi talab 

qilinadi.   Urug'lantirish   jarayoni   sodir   bo'lishi   uchun   bikagik   spermatozoidalar 

arkegonaga suzadigan suv kerak.

Siningamiya   bilan   zigota   hosil   bo'ladi.   Embrionning   rivojlanishi   archegoniumning 

qorin   bo'shlig'iga   kiradi.   Ba'zida   uzoq   vaqt   gametofitga   bog'langan   yosh   sporofit 

oxir-oqibat   mustaqil   bo'ladi.   Rasmda   ko'rinib   turganidek,   ko'plab   plunlarda 

sporofillalar strobillarda to'plangan.

Urug'lantirish   gametofit   yuzasida   tomchilatib   suyuqlik   (yomg'ir,   kuchli   shudring) 

mavjud bo'lganda sodir bo'ladi. Urug'lantirish natijasida zigota hosil bo'ladi, u darhol 

o'sib   chiqqach,   keyinchalik   sporofitgacha   embrionga   aylanadigan   sporofitni   hosil 

qiladi.   Ot   barglari   urug'i   gametofit   hujayralaridan   oziq-ovqatni   birinchi   barg 

po'stlog'ining   asosi   bilan   oladi.   Embriondan   paydo   bo'lgan   fide   odatda   kichik, 

balandligi 10 sm dan kam va har birida 3 bargli tishli 10-15 bargli choyshab bor. 

Birlamchi   tumshuqning   pastki   tugunida   buyrak   hosil   bo'ladi,   bu   o'z   ildizi   va 

mayda-chuyda to'plangan barglari bilan yanada kuchli otishni keltirib chiqaradi. Ot 

go'shti   juda   yuqori   morfologik   plastiklik   bilan   ajralib   turadi.   Ot   go'shti   ikkala 

gigrofitning (suv ta'minoti tizimining yaxshi rivojlanmaganligi va havo o'tkazuvchan 

to'qimalarining   yaxshi   rivojlanmaganligi)   va   kserofitlarning   (epidermal   yuza   ostiga 

joylashtirilgan yopiladigan stomata hujayralari, poyaning eski qismida yopiq stoma, 

yuqori   rivojlangan   mexanik   to'qima,   fotosintetik   jarohat,   barglarning   qisqarishi) 

---

15

belgilariga ega. Ko'pincha bitta tur keng ekologik amplituda.

Equisetum jinsining kichik turlari orasida chorva mollari uchun zaharli bo'lgan 

o'simliklar mavjud. Ularda saponinlar (ekizetonin) va flavon glikozidlari, shuningdek, 

B1 vitaminini yo'q qiluvchi moddalar - fermentlar (tiaminaza) mavjud. Yovvoyi va uy 

hayvonlari   kuzda   va   qishda   Hippochaete   subgenusining   dumlarini   eyishadi,   erta 

bahorda kraxmal past haroratda shakarga aylanadi. Ko'pgina dorilar xalq tabobatida, 

dala otlari esa - Davlat ichki farmakopeyasida qo'llaniladi.