Tabiatshunoslik o’qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining ilmiy dunyoqarashini shakllantirish

---

Tabiatshunoslik o’qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining 
ilmiy dunyoqarashini shakllantirish 

R E J A
:
1.
Tabiatshunoslik o’qitish jarayonida o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalash. 
2.
Tabiatshunoslik darslarida o’quvchilarning moddiy dunyoqarashini shakllantirish. 
3.
Tabiatshunoslik darslarida o’quvchilarni vatanparvarlik va baynalmilalchilik 
ruhida tarbiyalash.
4.
Ta‘lim jarayonida o’quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash.
 
Tayanch 
tushunchalar:
«bilish», 
«kuzatuvchanlik», 
«vatanparvarlik», 
«baynalmilalchilik», «mantiqiy tafakkur», «ijodiy faoliyat», «moddiy dunyoqarash», 
«amaliy faoliyat», «ekologik tarbiya», axloqiy tarbiya», «estetik tarbiya». 
Bolalarning atrofimizdagi olamni muntazam o’rganib borishlariga asoslanib, 
kichik yoshdagi o’quvchilarda tabiat to’g’risida, o’z joyi va barcha mamlakatning 
tabiiy boyliklari to’g’risida bir butun tasavvur shakllantirish kerak. O’quvchilar 
Vatanimizning tabiiy boyliklaridan odamlar o’zlarining mehnat faoliyatlarida qanday 
foydalanayotganliklari bilan tanishishlari lozim. Bunda bolalarga odamlar mehnati 
atrof tabiat bilan chambarchas bog’liq ekanligini ko’rsatish g’oyat muhimdir. 
Shu talablarga ko’ra kichik yoshdagi o’quvchilarga: 

jonli va jonsiz tabiat to’g’risida aniq bilimlar berish, ularning o’zaro 
bog’liqligini ochib berish; 

odam organizmi va uning salomatligini saqlash to’g’risida ma‘lumotlar 
berish; 

tabiatda kuzatishlar o’tkazish o’quvi va ko’nikmalari bilan 
qurollantirish; 

tabiatdan oqilona foydalanish va uning boyligini ko’paytirishga 
qaratilgan insonning mehnat faoliyati bilan tanishtirish; 

jonajon tabiatga muhabbat, uni muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash. 
Umumta‘lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo’nalishlariga 
muvofiq tabiatshunoslik dasturiga kiritilgan o’zgarishlar ko’rsatilgan vazifalar bilan 
bir qatorda tabiatshunoslik kursida o’quvchilarning ekologiya, mehnat va gigiena 
tarbiyasiga e‘tiborni yanada kuchaytirishni, «har bir o’quvchi gigiena va meditsina 
sohalarida minimum bilimni egallash, yoshligidan o’z organizmini bilishi, uni tartibli 
saqlay olishi» uchun sharoitlar yaratilishini nazarda tutadi. 

---

Tabiatshunoslikni o’qitish jarayonida dunyoni ilmiy tushunish asoslarini 
shakllantirish uchun tabiatga insonparvarlik munosabatini, vatanparvarlikni va 
go’zallikni tushunishni tarbiyalash kerak. 
Zamonaviy pedagogika ta‘lim va tarbiyaga tarbiyalovchi ta‘lim deb atalmish 
yagona jarayonning ikki tomoni deb qaraydi. Ta‘limning tarbiyalovchilik harakteri 
uning mazmuni bilan belgilanadi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni o’qitish 
o’qituvchiga o’quvchilar tafakkurini, ularning ijodiy va bilish faolligini rivojlantirish 
uchun boy material beradi. Tabiatshunoslik bo’yicha barcha mavzular kompleks 
tarbiya masalarini aks ettiradi. 
O’quvchilarga bilimni bayon qilish metodlari ham tarbiyaviy ahamiyatga ega, 
o’quvchilarning barcha faoliyatlari bilimlarni o’zlashtirish jarayoni bilan bog’liqdir. 
Shu munosabat bilan ham tabiatshunoslikni o’qitish o’qituvchi uchun tarbiyaviy 
ishlarga katta imkoniyatlar beradi. Tabiatshunoslikni o’qitishda og’zaki, ko’rgazmali, 
amaliy va boshqa metodlardan foydalaniladi. Bolalarning ijodiy faolligi, individual 
qobiliyatlarini ochishga qaratilgan metodlar tobora ko’proq qo’llanilmoqda. 
Tabiatshunoslik bo’yicha mashg’ulotlarni sinfdan va maktabdan tashqari 
tadbirlar: ochiq havodagi o’yinlar, o’lkashunoslik ekskursiyalari, yurishlar bilan 
chambarchas bog’lamoq zarur. 
Bularning hammasi o’qituvchiga tabiatshunoslik bo’yicha o’quvchilar bilan 
shug’ullana borib, ularni faqat yaxshi bilim olishgagina emas, balki ular shaxsini 
shakllanishiga ta‘sir ko’rsatishga ham imkon beradi. Boshlang’ich sinflarda 
tabiatshunoslikni o’qitishning maqsadi — botanika, zoologiya, ekologiya, anatomiya, 
fiziologiya, gigiena, jo’g’rofiya fanlarining elementar asoslarini berishdir. 
Tabiatshunoslik darslari — bu 
mehnat tarbiyasi
maktabi hamdir. Aniq 
misollarda o’quvchilarni odam mehnati — uning jismoniy va ma‘naviy sihatligining 
manbai ekanligiga ishontirib, o’qituvchi mehnatga muhabbatni, astoydil mehnat qilish 
istagini, mehnat ahliga hurmatini tarbiyalaydi. Bu 1-sinfda «Maktab xodimlari 
mehnatiga hurmat», «Maktaboldi uchastkasidagi ishlarda qatnashish», «Ishlab 
chiqarishda band odamlarning kasblari»; 2-sinfda «Kun tartibidagi mehnatning 
turlari», «Maktab mulkiga ehtiyotlik munosabati», «Xona o’simliklarini parvarish 
qilish», «Qurilishlarda, zavod va fabrikalarda ishlovchi odamlarning kasblari», 
«Mavsumlar bo’yicha maktaboldi uchastkasidagi ishlar»; 3-sinfda «Tabiatdan 
foydalanish va uni muhofaza qilish bo’yicha odamlar mehnati», «Mehnat va dam 
olish rejimi (tartibi)», «Dalada, borda, polizda odamlar mehnati», «Maktaboldi 
uchastkasida odamlar mehnati», «Foydali qazilmalarni olish»; 4- sinfda «CHo’llarda, 
dashtlarda, o’rmonda, tog’larda, tundrada odamlar mehnati», «Yer osti boyliklari, suv, 

---

havo, o’simliklar, hayvonlar muhofazasi bo’yicha odamlar mehnati» mavzularidir. 
Shunday qilib mehnat mavzusi o’quvchilarning tarbiyasida katta o’rin egallaydi. 
Tabiatshunoslik o’zining mazmuni va metodlari bilan o’quvchilarni har 
tomonlama tarbiyalash uchun cheksiz imkoniyatlarga ega. 
Tabiiyot — dunyo fani va shuning uchun ham tabiatshunoslik darslari o’quv 
materiali mazmunini yetkazishning o’ylab chiqilgan metodikasini talab qiladi, uning 
asosiy maqsadi bilimlar yig’indisini faqat esda qoldirish bo’lib qolmasdan, balki 
ularni ishonchga aylantirish hamdir. Ishonch insonlarga, atrof olamga bo’lgan 
munosabatda, odatlarda, ish tutishda, xulq-atvorda namoyon bo’lishi kerak. Bunda 
birinchi o’ringa tabiatshunoslikning turmush bilan aloqasi chiqariladi.
Bu vazifalarni osonlashtirish uchun ko’rgazmali materiallardan, diafilmlardan, 
markaziy va mahalliy davriy matbuot materiallaridan, kino va telefilmlarni (ularning 
o’qituvchi bilan birga ko’rganlaridan keyin) muhokama qilishdan, Mehnat 
Veteranlari, mashhur paxtakorlar, chorvadorlar, ishlab chiqarish ilg’orlari to’g’risida 
hikoya qiluvchi kitoblardan, stendlardan keng ko’lamda foydalanmoq lozim. 
Tabiatshunoslik vositasida amalga oshiriladigan kompleks tarbiya faqat 
darslardagina emas, balki o’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari 
faoliyatlarida (ekskursiya, sinfdan tashqari mashg’ulot, maktaboldi uchastkasidagi 
ishlar va boshqalarda) ham muntazamlilik hamda rejalilikni talab qiladi. 
Jonajon o’lka tabiati — daryolar, tog’lar, o’rmon massivlari to’g’risidagi 
matnlarni o’rgana turib, mamlakat hamda jumhuriyatning xalq xo’jaligi uchun 
ularning ahamiyatini ta‘kidlab o’tish zarur. Bunday ma‘lumotlar vatanparvarlik 
hissini, Vatan bilan iftixorlanishni tarbiyalaydi va o’quvchilar tarbiyasida muhim omil 
hisoblanadi.