Табиатнинг бирор бир турдаги инжиқликлари бу ўлкани четлаб ўтмаган

Зилзиланинг келиб чиқиши сабаблари, тарқалиши ва ҳалокатли 
оқибатлари. 
Инсоният тарихида юзларча ҳалокатли зилзилалар бўлиб ўтгани ѐзма 
манбалардан маълум. Юнонистондаги қадимги Помпей харобалари шундан 
далолат беради Олимлар уммон тубидан кўплаб қадимий шаҳарлар 
харобаларини топишган. Ҳозирги Иссиқкўл қирғоқлари бўйлаб ҳам кўҳна давр 

---

- 17 - 
иншоотлари, саройлари ва қасрларнинг қолдиқлари ҳамон сақланиб, ўша 
қадимий ер силкинишлари-гувоµлик бериб турибди. Охирги 50 йил ичида бўлиб 
ўтган зилзилалар ичида вайронагарчилик ва қурбонлар миқѐсига кўра Чили, 
Сан-Франциско, Токио, Ашхабод ва Спитак, Тошкентдаги ва бошқалар ажралиб 
туради. 1948 йилга , (100 минг одам ҳалок бўлган, 8 - 9 балл) зилзиласидан 
кейини энг даҳшатли фожиа Спитак зилзиласи номини (унда минг одам ҳалок 
бўлган) олди. У 1988 йили 7 декабр куни содир бўлди. Дастлабки кучли 
силкинишнинг ўзида 20 мингли Спитак шаҳри ва унинг атрофидаги бир неча 
қишлоқлар яксон бўлди. 200 мингли Ленинакан шаҳри замонавий 
биноларининг ярмидан кўпи қулади ѐки тиклаб бўлмайдиган аҳволга келди. 120 
мингли саноат маркази бўлган Кировакан шаҳри ва катга қишлоқлар талафот 
топди. Сан-Францискода 1906 йил 18 апрелдаги ер қимирлашида 700 аҳоли 
ҳалок бўлган. Моддий зиѐн 1,5 млрд. долларни ташкил қилган. Икки кун ѐнғин 
мобайнида 500га яқин кварталлар ѐниб, ҳеч нарса қолмаган, ҳаммаси бўлиб 350 
минг киши ҳалокатга учраган. 
Японияда 1995 йил 17 январда кучли ер қимирлаши рўй берган. Унинг 
эпицентри йирик Коба портининг марказида жойлашган бўлиб жуда катта 
кўламда муҳандислик ва коммунал иншоотларнинг вайрон бўлишига, уй-
жойларни бузилишига олиб келган. Бу офат натижасида уйларнинг бузилган 
бўлаклари остида 5 минг одам нобуд бўлган ва 500 минг оила уй-жойсиз 
қолган. 
1995 йил 27 майда Россия давлатининг Нефтегорск шахрида 9,2балл 
кучланишга эга бўлган ўта кучли ер силкиниши рўй берди. Маълумотларга 
кўра унинг натижасида шаҳардаги 95 фоиздан ошиқ иншоотлар вайрон бўлган 
ва 1841 фуқаро нобуд бўлган. 
Энг кучли зилзила Ўзбекистонда 1902 йилда (8-9 балли Андижонда бўлган. 
1946 йилда Наманганда (Чотқол зилзиласи номи билан), Тошкентда 1868 ва 
1966 йй. (7-8 балл) (1000 мартагача), Газлида 8-10 балл, Тожикистонда 1907 й., 
Хисорда 9-10 балл, 15га яқин қишлоқла хонавайрон бўлган, 1000 га яқин одам 
нобуд бўлган. 1911 йилда Помирда Сарез зилзиласи, тоғ ўпирилиб, Усой деган 
тўғон ҳосил қилган. Мурхоб дарѐсини тўсиб қолиб, Сарез деган кўл пайдо 
бўлган. 
Бу вайронагарчиликларнинг шунчалик катталигига сабаблар нима? Биринчи 
навбатда зилзиланинг пайдо бўлишидаги ер қобиғидаги ички кучларнинг 
таъсири, уларнинг ер юзасидаги иншоотларга кўрсатган зарбасининг кучи, 
иккинчи навбатда уй-жой биноларини, корхоналарни, иншоотларни қурилиш 
ишларининг сифатсиз олиб борилгани, зилзилага бардош берадиган қилиб 
қурилмагани, уларни лойиҳалаш ва қуришда йўл қўйилган хатоликлар ҳамда
назоратга кам эътиб берилганидадир. Аҳолини ва хўжалик иншоотлари 
жойлашган ҳудудларни зилзила туфайли содир бўладиган ҳалокатдан муҳофаза 
қилишни ташкил қилиш учун зилзила тарқалган ҳудудларни, пайдо бўлиш 
сабабларини, генетик турлари таснифини ўрганиш, иншоотга кўрсатадиган 
кучларини баҳолаш, башорат қилиш ва комплекс чора-тадбирларнг таркибини 
кўриб чиқиш керак. 

---

- 18 - 
Зилзила пайтида ер қобиғида сейсмик тўлқинлар ҳосил бўлади. 
Тўлқинларнинг тарқалиш маркази гипоцентр ѐки зилзила ўчоғи деб аталади. 
Чуқурлиги 2-70 км га борган Ер юзасидаги маркази эпицентр деб аталади.
Маълумотларга кўра сейсмик тўлқинлар уч хил – бўйлама, кўндаланг, юзама 
турларга бўлинади. Уларнинг аҳоли яшайдиган ҳудудлар ва иншоотларга 
кўрсатадиган кучларининг таъсири ернинг геологик, геоморфологик 
гидрогеологик ва муҳандислик-геологик шароитларига боғлиқ бўлиб, уларни 
ўрганиш, баҳолаш, башорат қилиш билан муҳандислик геологияси 
шуғулланади. 
2. Зилзиланинг иншоотларга кўрсатган кучини ўрганиш ва баҳолаш. 
Инсоният ўзининг бутун тарихий таракқиѐти мобайнида кўп марта ер 
қимирлашларни бошидан кечирган, унинг оқибатларининг гувоҳи бўлган. 
тарихий сабоқ, яъни ер силкинишини кишиларнинг ҳолатига бўлган таъсири, 
иморат ва иншоотларнинг вайрон қилиниши, ер юзасида вужудга келган 
ўзгаришлар (ер сатхи ѐриқларнинг ва булоқларнинг пайдо бўлиши) юз берган 
ҳодисанинг кучини баҳолашга ўргатган. Натижада нисбий баҳолаш сейсмик 
шкаласи пайдо бўлган. Қуйида шу нисбий сейсмик шкалани баъзи ўзгаришлар 
билан баѐн этамиз. Республикамизда ва жуда кўп давлатларда зилзила кучи 12 
балли шкала асосида баҳоланиб, ҳар бир баллга эга бўлган зилзила ўз 
тафсилотига эга. Бундан ташқари баҳолашда 8 балли Рихтер сейсмик 
шкаласидан ҳам фойдаланади. Бизда асосан 2 турдаги ер қимирлаши 
кузатилган: 
-
узоқ даврли 1,5-2,5 дақиқа давом этадиган; 
-
юқори 
частота 
тебранишли 
1,5-2,5 
сония 
давом 
этадигандир. 
Қуйида шу нисбий сейсмик шкалани баъзи ўзгаришлар билан баѐн этамиз: 
1
балл - Сезиларсиз - Фақатгина сейсмик асбобларгина қайд қилади. 
2
балл 
- 
Жуда 
кучсиз 
- 
Уй 
ичида 
ўтирган 
баъзи 
одамлар 
бииши мумкин (дераза ойналари титрайди). 
3
балл - Кучсиз - кўпчилик одамлар сезмайди, очиқ ҳавода тинч турган одам 
сезиши мумкин, Осилган жисмлар аста тебранади. 
4 балл 
- 
Ўртача 
сезиларли. 
Очиқ 
ҳавода 
турган 
одамлар 
бино 
ичидаги 
кишилар 
сезади. 
Уй 
деворлари 
қирсиллайди. 
рўзғор анжомлари титрайди, осилган жисмлар тебранади. 
5
балл - Анча кучли. Ҳамма сезади, уйқудаги одам уйғонади. Баъзи одамлар 
ҳовлига югуриб чиқади. Идишдаги суюқлик чайқалиб тўкилади, осилган уй 
жиҳозлари қаттиқ тебранади. 
6
балл - Кучли. Хамма сезади, уйқудаги одам уйғонади Кўпчилик одамлар 
ҳовлига югуриб чиқади, уй ҳайвонлари бетоқат бўлади. Баъзи ҳолларда китоб 
жавонидан китоблар,жавонлардаги идишлар ағдарилиб тушади. 
7 балл - Жуда кучли. Кўпчилик одамларни қўрқув босади,кўчага югуриб 
чиқади, автомобил ҳайдовчилари томонидан ҳаракат вақтида ҳам сезилади, уй 
деворларида катта-катта ѐриқлар пайдо бўлади, ҳовзалардаги сувлар чайқалади 
ва лойқаланади. 
8
балл. - Емирувчи. Хом ғиштдан қурилган иморатлар бутунлай вайрон 

---

- 19 - 
бўлади, анча пишиқ қилиб қурилган иморатларда ҳам ѐриқлар пайдо бўлади, уй 
тепасидаги мўрилар йиқилади, баъзи дарахтлар бутун танаси билан йиқилиб 
тушади, синади, тоғлик жойларда қулаш, сурилиш µодисалари юз беради. 
9
балл - Вайрон қилувчи. Ер қимирлашга бардош берадиган қилиб қурилган 
иморат ва иншоотлар ҳам қаттиқ шикастланади, пойдеворларидан силжиб, 
қийшайиб қолиши мумкин. Оддий иморатлар бутунлай вайрон бўлади,юзасида 
ѐриқлар пайдо бўлади, ер ости сувлари сизиб чиқиши мумкин. 
10 балл - Яксон қилувчи. Ҳамма иморатлар катта шикаст кўради. Темир йўл 
релслари тўлқинсимон шаклга киради бир томонга қараб эгилиб қолади, ер 
ости коммунал қувурлари узилиб кетади, чўкиш ҳодисалари юз 
беради,ҳавзалари 
тўлқинланиб 
қирғоққа 
урилади, 
қояли 
бағирларда катта-катта сурилиш ҳодисалари содир бўлади. 
11 балл - Фожиали. Ҳамма иморатлар деярлик вайрон бўлади, тўғон ва 
дамбалар ѐрилиб кетади, темир йўллар бутунлай ишдан чиқади, ернинг устки 
қисмида катта-катта ѐриқлар пайдо бўлади, ер остидан лойқа балчиқлар 
кўтарилиб чиқади, сурилиш, қулаш ҳодисалари ниҳоясига етади. 
12балл- Кучли фожиали Ернинг устки қисмида катта ўзгаришлар юз 
беради. Инсон барпо этган ҳамма иморатлар бутунлай вайрон бўлади, 
дарѐларнинг ўзани ўзгариб шар-шаралар пайдо бўлади, табиий тўғонлар 
вужудга келади. 
Биноларни қуришда уларнинг заминини ташкил қилган тоғ жинсларнинг 
таркиби, тузилиши ва муҳандислик геологик хоссаларига катта эътибор бериш 
керак. Тажрибалардан маълум бўлдики, ҳар хил таркибга эга бўлган жой 
зилзила пайтида ҳар хил тебранади. Шунга кўра бинолар турли зарарланади. 
Иншоотларнинг зилзилабардошлиги, уларнинг конструкциясига қўлланган
антисейсмик чора ва қурилиш материаллари сифатига ҳам боғлиқ. Бундан 
ташқари қуриладиган иморатлардан турли мақсадда фойдаланишни ҳисобга 
олган ҳолда, уларни мустаҳкамлигини ошириш учун лойиҳаланадиган 
иншоотларни 1 баллга оширилади, яъни иншоотни балл билан ер қимирлаш 
худудида қуриш режалаштирилган бўлса, уни 7 баллга ҳисоблаб қурилади.