Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari

1 -rasm. Hayvonlar populyatsiyasining abiotik omillar bilan aloqasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Populyatsiya zichligi.  2--rasm.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Populyasiyadagi o’sish jarayoni (1-jadval) 

 

---

 

Populyasidagi o’sish 3-rasm 

 

Ekologik nisha 

Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o„rni va tashqi tuzilishini 

ifodalaydi. Buni biz  ekologik nisha (joy)  bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya‟ni, 

qancha  ekologik  tur  mavjud  bo„lsa,  shuncha  ular  uchun  yashash  muhiti  mavjud 

bo„ladi.  “Nisha”  terminifransuzcha  “niche”  –  chuqurlashuv,  degan  ma‟noni  ham 

anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o„rni, biologik jamoadagi 

funksional  roli,  tashqi  muhit  omillariga  bardoshliligi  ham  hisoblanadi  (4-5-

rasmlar). 

Kooperatsiya

  -  ikki  organizm  bir-birlari  bilan  kooperatsiya  hosil 

qiladilar.    Bunday    kooperatsiya    ikki    organizm    uchun    ham    ustunliklarga  ega. 

Masalan,  krablar  bilan  kovakichlilar  bunga  misol  bo„la  oladi.  Kovakichlilar 

krablarning  orqasiga  yopishib  olib  (ba‟zan  ularni  krablarning  o„zlari    o„tqazib 

oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o„z navbatida 

krablardan  transport  vazifasida  foydalanadilar  hamda  ulardan  qolgan  ovqat 

---

qoldiqlari  bilan  ovqatlanadilar. 

Mutualizm.

    Birlashgan  ikki  populyatsiya  ham 

faqat  foyda  ko„radi,  bu  birlashish  ular  uchun  foydalidir,  bunday  birlashgan 

organizmlar  tabiiy  sharoitda  biri  ikkinchisiz  hayotkechira  olmaydi.  Masalan, 

termitlar  va  ularning  ichaklarida  yashovchi  xivchinlilar  bunga  yaqqol misoldir.  

Bunda  xivchinlilar  termitlar  qabul  qilgan  kletchatkani  hazm qilishga  yordam  

beradilar,    chunki    termitlar    kletchatkani    mustaqil  o„zlashtira  olmaydilar. 

Xivchinlilar  ham  termitlarsiz  yashay  olmaydilar.  Chunki  ular  uchun  yashash 

sharoiti  termitlar  ichaklaridir.  Turlar  o„rtasidagi  munosabatlarning  ikki  va  undan 

ko„p  tur  uchun  qulaylik  tug„diradigan  xilini    o„zaro  yordam    deyiladi.    Masalan, 

hasharotlar  yordamida  changlanadigan    o„simliklar  changni  bir  o„simlikdan 

ikkinchio„simlikka  olib    o„tadigan  va  shu  bilan  o„simliklarning    chetdan  

changlanishini 

 

ta‟minlaydigan 

hasharotlarga 

muhtojdir. 

Ekotizimlar 

biogeotsenozga  nisbatan  kengroq  tushuncha  hisoblanadi.  Ekotizimda  moddalar  

aylanishini  ta‟minlash  uchun  ma‟lum  miqdorda  kerak  bo„ladigan  anorganik 

moddalar  zahirasi  va  bajarayotgan  ishi  jihatidan  uch  xil  ekologik  guruhni  tashkil 

etuvchi  organizmlar  bo„lishi  zarur.Birinchi  guruhga  o„simliklar  kirib,  ular 

produtsentlar    deyiladi.  Produtsentlar  assimilyatsiya  jarayonida  to„plangan 

energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular 

o„simliklar  tomonidan  to„plangan  organik  moddani  iste‟mol  qiluvchilar 

hisoblanadi va kontsumentlar,  deb ataladi.