Tabiatdan foydalanishnihg geografik qonuniyatlari.
. Tabiatdan foydalanish tizimida umumiy qonuniyat jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va energiya almashuvining eng muhim va barqaror aloqalarini ifoda etadi.
Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyati negizida tabiiy resurslarni qayta tiklashning moddiy va iqtisodiy tomonlarini ifodalash kerak bo‘lgan dialektik qonunlar turadi.
Bunda moddiy tomonning mazmunini energiyaning saqlanish va o‘zgarish qonuni belgilaydi. Bu qonun tufayli tabiatda barqarorlik mavjud. Bunday barqarorlik tabiatni o‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish qobiliyati tufayli mavjud bo‘ladi.
O‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish funktsiyasini biosfera (geografik qobiq) komponentlari orasida asosiy mavqega ega bo‘lgan tirik modda bajaradi.
Chunki doimiy harakatda bo‘ladigan kimyoviy kuch yo‘q va shu sababli tirik modda o‘zida Quyosh energiyasini to‘playdi va bu energiyani tabiatdagi xilma–xil jonli va jonsiz komponentlarni (lot. componens tashkil etuvchi) vujudga keltirgan holda kimyoviy energiyaga aylantiradi
Jonli moddalar tog‘ jinslari va minerallarning vujudga kelishida, kimyoviy elementlarning qayta taqsimlanishida bevosita ishtirok etadi, oksidlovchi – tiklovchi, gaz, to‘plovchi (kontsentratsiya), buzuvchi va tuzatuvchi va boshqa geokimyoviy funktsiyalarni bajaradi.
Tirik organizmlar mavjudligining negizini biosferada mavjud bo‘lgan energetika jarayonlari tashkil etadi.
. Keyingi yillarda atrof muhitdagi dinamik muvozanat, tabiat va jamiyat orasidagi almashuv jarayonining holati ko‘p jihatdan jahon industriyasi (lot. industria sanoat) energiyasiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
Quyosh energiyasi, gravitatsiya (lot. gravitas og‘irlik) kuchlari, tektonik(yun. tektonikё qurish mahorati) kuchlar, biogen energiya (foto– va xemosintez,
oksidlanish va hayvonlarda ozuqani o‘zlashtirish energiyasi,
biomassaning ko‘payishi va mahsuldorligi), kimyoviy energiya (tabiatdagi oksidlanish va tiklanish jarayonlari) kabi energetika omillari 4 – 5 mlrd. yil davomida tabiiy muhitni va eng oliy biologik turni - odamni shakllantirdi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning shakllanishi va mavjud bo‘lishi yangi omilni – jahon industriyasi energiyasining vujudga kelishiga olib keldi.
Bu energiyaning quvvati har 12 – 15 yilda ikki baravar oshib bormoqda.
Jahon industriyasining rivojlanishi juda katta miqdordagi tabiiy resurslarni iste’mol qilinishi bilan bir paytda sodir bo‘lmoqda.
Sayyoramizning 7,5 mlyrd. dan ziyodroq aholisining energiya resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish uchun har yili Yer bag‘irlaridan 120 mlrd t. miqdorida tabiiy moddalar (organik va noorganik, tiklanadigan va tiklanmaydigan va h.k.) qazib olinmoqda.
Tabiatdan turli moddalarni olish miqyoslari va atrof muhit ifloslanishi intensivligining (lot. intension – kuchlanish, kuchayish) tobora oshib borishi fotosintez va biogeotsenozlar tomonidan mahsulot ishlab chiqilishi jarayonlarining buzilishiga olib keladi.
Tabiat va jamiyat orasidagi uzluksiz energiya almashinuvi biosferaning me’yoriy mavjudligini ta’minlaydigan antropogen sharoitlarda biogeotsenozlarning mavjudligida sodir bo‘ladi.
Bu hol ekosistemalarni sun‘iy va tabiiy tiklash va ijtimoiy ishlab chiqarishni ekologiyalashtirilishida resurslarni tejaydigan texnologiya,
rekuperatsiya (lot. rekuperatio – qaytarib olish, qaytish) tizimlari,
va tozalash inshootlari va boshqalarni ishlab chiqarish jarayoniga intensiv kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Biosferada jonli moddalarni doimiy ravishda tiklanishi jamiyat va tabiat orasidagi almashuv jarayonining zaruriy shartidir.
