T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
50 
 
ta’minlash  usulini  ishlab  chiqish  zarur.  Dastavval,  loyiha  tadqiqot  guruhi 
tomonidan  ushbu muammoning birinchi qismi – Kitob-Toshkent tayanch bazisini 
yaratish  masalasi  yechilgan  edi.  Nuqtalarning  aniqligini  baholash  maqsadida 
yaratilgan dasturiy ta’minot uchun davlat patenti olingan.  
Hozirgi  kunda  Krasovskiy  ellipsoidiga  asoslangan  tayanch  geodezik 
tarmogʻini  topogeodezik  va  geofizik  xizmatlar  oʻz  hisob-kitoblarida  ishlatib 
kelmoqdalar.  GNSS  tizimi  WGS-84  Xalqaro  balandlik  sistemasiga  tayanadi, 
shuning  uchun  koordinata  va  balandlikni  sun’iy  yoʻldoshlar  yordamida 
aniqlaydigan  qabul  qilgichlarning  ommaviylashishi  natijasida  ikki  xil 
koordinatalar  sistemasi  orasidagi  farq  muammosi  kun  tartibiga  chiqdi.  Boshqa 
tomondan olganda, Oʻrta Osiyo mintaqasi ham gorizontal, ham vertikal harakatlar 
uchun  faol  deformatsiyaga  ega  hisoblanadi.  Vertikal  siljishlar  esa  nafaqat 
qatlamlararo  deformatsiya,  balki  atmosfera  bosimi  va  yer  namligining  ta’siri 
natijasidir.  
Ortometrik  balandliklarni  aniqlash  uchun  ellipsoid  koordinatalardan 
tashqari gravimetrik maydonning yuqori aniqlikka ega boʻlgan koʻpgarmonikalik 
matematik  modellari  ham  kerak  boʻladi.  Bu  usulni  yanada  rivojlantirish  uchun 
loyihada Kitob va Toshkent stansiyalaridan klassik va sun’iy yoʻldoshlar (GNSS, 
DORIS)  yordamida  olingan  koordinatalar  oʻzgarishi  vaqt  qatorlaridan 
foydalanish  koʻzda  tutilgan.  Ionosferada  sodir  boʻlayotgan  oʻzgarishlar 
litosferadagi  jarayonlarning  indikatori  ekanligini  hisobga  olgan  holda,  loyihada 
VLF va Super SID asboblari – juda past chastotali elektromagnit toʻlqinlar qabul 
qilgichlari  yordamida  ionosfera  holatini  monitoring  qilish  koʻzda  tutilgan.  Bu 
nafaqat  punktlarning  balandligini  topish  aniqligini  yaxshilash,  balki  ionosferada 
sodir  boʻlayotgan  jarayonlar  va  mintaqamizning  seysmik  faolligi  oʻrtasidagi 
korrelatsiyani tadqiq qilish imkoniyatini yaratadi.  
Ushbu 
loyiha 
doirasida 
Astronomiya 
institutining 
Maydanak 
observatoriyasida  yana  bir  GNSS  stansiya  oʻrnatiladi  va  u  kelajakda  xalqaro 
geodinamik  tarmoqqa  kiritiladi.  Qoʻyilgan  masaladan  kelib  chiqqan  holda, 
loyihaning bir necha asosiy bosqichini sanab oʻtish mumkin: 

---