T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

M ashinalarni ishlatish boS ich a mnumiy qoidalar. 
M ashina- 
larga nisbatan dastlabki talablarm shakilantirishdan boshlab ularni 
ishlatish tugallanishigacha bo‘lgan m ashina holatining asta-sekin 
o‘zgarishi bilan o‘zaro b o g iiq jarayonlar yig‘ indisi uning hayotiy 
siklini tashkil etadi. M ashinani ishlatish uning hayotiy siklida 
m uhim bosqich hisoblanadi. M ashinani ishlatish undan vazifasiga 
ko‘ra foydalanishni, uni bir joydan ikkinchi joyga olib borishni, 
unga texnik xizm at ko‘rsatishni va tuzatishni o‘z ichiga oladi.
M ashinalarni ishlatishning asosiy qismini ulardan o‘zlarining 
asosiy ishlarini bajarishda foydalanish tashkil qiladi. M ashinani 
boshqarishda ishtirok etadigan ishchilarning m ehnatini tashkil qilish 
m ashinalarni ishlatishning muhim omili hisoblanadi.
Ishlab chiqarishda ishchilar mehnatini tashkil qilishning asosiy 
shakli brigada usuli bo'lishi lozim, agar zarur bo‘lsa, brigadani 
ixtisoslashtirilgan zvenolarga bo‘lish kerak. Ish xususiyatiga ko'ra 
kompleks va ixtisoslashtirilgan brigadalar tuziladi. Brigadalar 
ishini brigada pudrati asosida tashkil qilish ishning samaradorligini 
oshiradi.
Yer qazish m ashinalaridan foydalanishning asosiy ko‘rsatkichi 
ularning ish unumidir. Ish unumi vaqt birligi ichida qazilgan 
(ishlangan) grunt hajmi bilan belgilanadi. Agar vaqt birligi sifatida 
soat olingan bo‘lsa, u holda ish unum i soatlik, sm enada-sm enalik, 
yilda yillik ish unum i deb ataladi.
M ashinaning texnik va ekspluatatsion ish unum i ham bo iadi. 
U larning birinchisi m um kin qadar yaxshi sharoitda vaqt birligi 
ichida m ashinaning eng ko'p grunt hajmini qazib chiqarishini
323

---

bildiradi. Ekspluatatsion ish unumi deganda, m ashina ishlatiladigan 
real sharoitda uning kvalifikatsiyasi, unga ko‘rsatiladigan texnik 
xizm at va tuzatishlar tufayli ishdagi tanaffuslar e'liborga olingan 
holda hisoblangan ish unumi tushunitadi.
M ashinaning ekspluatatsion ish unumini vaqt birligi ichida 
amalda qazilgan grunt hajmini o'lchab hamda ishlab chiqarish 
m e'yorlarini 
hisoblab 
aniqlash 
mumkin. 
Ularning 
birinc-hisi 
amaidagi ish unumi, ikkinchisi m e’yoriy ish unumi deb ataladi. 
Bir soatdan ortiq m e’yoriy ekspluatatsion ish unumi m e’yoriy 
hujjatlardan olingan bir soatlik ish unum ini rejalashtirilayotgan 
davrdagi (oy, kvartal, yil ichidagi) ish soatlari soniga ko‘paytirib 
topiladi.
Yanada 
takomillashgan 
texnologiyadan 
foydalanish, 
ishni 
ilg"or usulda tashkil qilish va m ashinalardan foydalanish darajasini 
yaxshilash Meliorativ qurilish m ashinalari ish unum ini oshirishning 
asosiy om illari hisoblanadi.
M ashinalardan foydalanish darajasi belgilangan davr ichida ular 
ishlagan vaqtning umumiy davriga nisbati sifatida topiladigan texnik 
foydalanish koeffitsiyenti bilan baholanadi. Agar davr davomiyligi 
sifatida smena qabul qilingan bo‘lsa. texnik foydalanish koeffitsiyenti 
smena doirasidagi foydalanish koeffitsiyenti deb ataladi. Agar texnik 
foydalanish koeffitsiyenti oy uchun aniqlanayotgan b o lsa , oylik 
foydalanish koeffitsiyenti deb, yil uchun b o isa , yillik foydalanish 
koeffitsiyenti deb vuritiladi.
M ashinadan foydalanish koeffitsiyentining qiymati qancha katta 
b o lsa , undan foydalanish samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu 
koeffitsiyentni m ashinani turli sabablarga ko‘ra bekor turib qolishini 
qisqartirish bilan, shuningdek m ashinaning ishga yaroqliligini 
saqlashga 
sarflanadigan 
vaqtni 
qisqartirish 
evaziga 
oshirish 
m umkin. M ashina ishlagan vaqtning uning jam i ish vaqti hamda 
texnik xizm at ko'rsatish, rejali va rejadan tashqari tuzatishlar uchun 
sarflanadigan vaqtlarining yig‘indisiga nisbati tayyorlik koeffitsiyenti 
deb ataladi. Bu koefitsiyent qancha yuqori bo‘lsa, m ashinaning 
texnik foydalanish koeffitsiyenti ham shuncha yuqori boladi. 
324

---

M ashinaga texnik xizm at ko‘rsatish va tuzatishda turish vaqtini 
ishni tashkil qilishni va uning texnologiyasini yaxshilash, ishlarni 
mexanizatsiyalash, ixtisoslashtirish, m ashinaning ishga yaroqliligini 
tiklash bilan shug‘ullanuvchi m utaxassislarning malakasini oshirish 
bilan qisqartirish mumkin,
M ashinalarning texnik foydalanish va tayyorlik kocffitsiyentlari 
m e’yoriy 
va 
haqiqiy 
xillarga 
boiinadi, 
Ularning 
birinchisi 
rejalashtirishda, ikkinchisi esa ish natijasini baholashda aniqlanadi. 
Bu kocffitsiyentlarni o‘zaro solishtirib, m ashinalardan fcydalanish- 
ning erishilgan darajasi uchun xos bo igan ko‘rsatkichlardan birini 
aniqlash mumkin.
M ashinalar bilan yer ishlarini bajaruvchilar qilinayotgan ishlarning 
va qurilayotgan obyektlarning yuqori sifatli bolishini ta'minlashlari 
kerak. Bajarilgan ish jarayonlar orasida va uni qabul qilib olishdan 
oldin tekshiriladi. Ularning birinchisi ish bajarilishi va obyekt 
qurilishi jarayonida amalga oshiriladi. Tkkinchisida esa bajarilgan ish 
qabul qilib olinishidan avval tekshirilib, uning sifati baholanadi.
Ishning sifatini oshirish uchun quriiish tashkilotlari qurilish- 
montaj ishlarining sifatini boshqarishni amalga oshiradi. Bunga 
bajarilayotgan ishlarning va tugallangan obyektlarning sifati, 
m e’yoriy hujjatlar va loyihaning texnik shartlarida ko‘rsatilgan 
talablarga mos kelishiga qaratilgan tadbirlar, usullar va vositalar 
y ig ln d isi kiradi.