T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

M ashinalarni ishlatishga tayyorlash. 
Quriiish tashkilotlariga 
zavoddan va tuzatish korxonalaridan keltirilgan m ashinalar uzoq 
muddat va uzluksiz ishlashlari, bunda mehnat, vaqt, material va 
pul m ablagiari kam sarflanishi uchun ular foydalanishga kerakli 
darajada tayyorlanishi zarur. M ashinani ishlatishga tayyorlash 
jarayoni mashinani qabul qilib olish, uni haydovchi va uchastkaga 
biriktirib qo'yish, hisobga olib qo‘yish va ishlatib chiniqtirishni o‘z 
ichiga oladi.
Korxonaga keltirilgan m ashinalarni komissiya qabul qilib 
olishi lozim. Uning tarkibi korxona rahbari tomonidan belgilanadi. 
Korxonaning bosh mexanigi, m ashina ishlatiladigan uchastka
325

---

mexanigi va qabul qilib olingach uni ishlatadigan haydovchi 
komissiya tarkibiga albatta kirishi kerak.
Qabul qilish jarayonida m ashinaning butligi, ishga yaroqliligi 
va uning ekspluatatsion huijatlari tekshiriladi. M ashinaning butligi 
uni ko‘zdan kechirib tekshiriladi. Ishga yaroqliligi esa yurgizib va 
ishlatib ko‘rib aniqlanadi. Yangi m ashinaning butligi va texnik holati 
ekspluatatsion hujjatlar bo‘yicha tekshiriladi. M ashina qabul qilib 
olingach, komissiya tom onidan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi 
(akti) tuziladi.
M ashinani qabul qilib olish jarayonida unda nuqsonlar va yetish- 
m ovchiliklar aniqlansa, norozilik dalolatnomasi tuziladi va uni 
tayyorlovchi zavodga yoki tuzatish korxonasiga yuboriladi.
Yangi m ashinani qabul qilib olishda aniqlangan nuqsonlarni 
tayyorlovchi zavod, tuzatilgan m ashinadagi nuqsonlarni esa tuzatish 
korxonasi b artaraf qiladi. M ashinani qabul qilib olgan korxona 
ham undagi nuqsonlarni bartaraf etishi m um kin, lekin bunda u 
tayyorlovchi zavodning barcha xarajatlarni to‘lashi haqidagi yozma 
tasdig‘ini olishi kerak.
Komissiya qabul qilib olgan m ashinaga inventar raqami 
qo‘yihshi kerak. M ashina qabul qilib olingach, uning formulyariga 
m ashinaning korxonaga keltirilgan va ishlatish boshlangan sanalar 
yozib qo‘yilishi kerak. Korxonaga yangidan keltirilgan va ishlash 
jarayonida ko‘chalarda ham yuradigan traktorlar hamda y o i, 
Meliorativ qurilish m ashinalari Davlat avtoinspeksiyasi ro‘yxatidan 
o'tkazilishi lozim.
Inventar raqami. tanitish yozuvi va shartli belgi (emblema)lar 
m ashina sirtining qat’iy belgilangan joyiga bo‘yoq bilan yozilishi 
kerak. Taniqli belgilari va emblemani inventar raqam i bilan 
birgalikda tasvirlashga ruxsat etiladi.
Komissiya tomonidan qabul qilingan, hisobga olingan hamda 
Inventar raqam i va raqam belgisiga ega bo‘lgan m ashinalarni 
korxona rahbarining yozma farm oyishi yoki buyrug‘i bilan 
ishlatishga ruxsat etiladi. Buyruqda (yoki farmoyishda) m ashinani
326

---

ishlatishga m as’ul shaxs va uning ekipaji ko‘rsatiladi. Haydovchi 
biriktirilganligi haqidagi ma’lumotlar buyruq chiqishi bilan m ashina 
formulyarida qayd qilinadi.
M ashinani boshqarish 18 voshga to‘lgan va ixtisos hay’ati tomo- 
nidan m ashinani boshqarish huquqini beruvchi hujjat berilgan 
kishilargagina ruxsat etiladi.
Har bir m ashinaning ekipaji m ashinaning quvvati, ishning 
smenaSiligi, qanday sharoitda ishlatilishiga qarab korxona rahbari 
tomonidan 
belgilanadi. 
Haydovchilardan 
biri 
boshliq 
(katta 
haydovchi) qilib tayinlanadi.
Yangi va kapital tuzatilgan m ashinalardan foydalanishdan 
oldin ularni ishlatib chiniqtirish lozim. Bu jarayon m ashinani 
chiniqtirishga tayyorlash, dvigatelni va gidrotizim ni (chig'iriqlarni) 
salt ishlatib chiniqtirish, m ashinaning o‘zini salt yurgizib hamda 
yuklanish ostida chiniqtirish, m ashinaga chiniqtirishdan keyingi 
texnik xizm at ko'rsatishlarni o‘z ichiga oladi.
M ashinalarni 
chiniqtirishga 
tayyorlashda 
quyidagi 
ishlar 
amalga 
oshiriladi: 
konservatsion 
m oylardan tozalanadi, 
uni 
tashkil etuvchi qism larning butligiga e’tibor beriladi, m ahkam lash 
joylari qotiriladi; ventilator, generator, kompressor yuritm alari 
tasm alarining tarangligi, boshqarish m exanizm i, ish uskunasi, 
gusenitsalarning tarangligi, shinalardagi havo bosimi rostlanadi; 
karterdagi moy, baklardagi ish suyuqligi sathi tekshiriladi, zarur 
bo‘lsa, quyib toMdiriladi; moylash jadvalida ko‘rsatilgan barcha 
tarkibiy qismlari moylanadi; akkum ulatorlar batareyasining holati 
tekshiriladi, so'ngra m ashina yonilg‘i va sovitish suyuqligi bilan 
ta’m inlanadi; dvigatel ishga tushiriladi, uning ishlashiga quloq 
solinadi va asboblarning ko‘rsatishlari kerakli qiymatlarga mos 
kelish-kelmasligi tekshiriladi.
Dvigatel ishga tushirilgach, u har biri 5 minutli uch bosqichda 
salt aylanishlarda chiniqtiriladi. Dvigatel birinchi bosqichda tirsakli 
valning minimal 
aylanishlarida, 
ikkinchi 
bosqichda o‘rtacha 
aylanishlarda, 
uchinchi 
bosqichda 
esa 
maksimal 
aylanishlar 
chastotasida ishlatib chiniqtiriladi. Dvigatelni chiniqtirish jarayonida

---

havo, y o n ilg i va шоу yo'ilarining, zichiam a va birikm alarning 
germetikligi tekshiriladi va dvigatel ishini nazorat qilish uchun 
xizm at qiladigan asboblar ko‘rsatishi kuzatiladi.
Dvigateldan 
so‘ng 
gidrotizim ni 
(simarqonli 
yuritm ani) 
chiniqtirishga kirishiladi. Buning uchun nasos yuritm asi (chig iriq) 
ishga tushiriladi va uning dvigatel tirsakli vaiinm g m inim al, o‘rtacha 
va m aksimal aylanishlarida 2 -3 m mutdan salt ishlashi ta’m inlanadi. 
Shundan so‘ng richaglar yordam ida ishchi jihozi ko'tariladi va Tushi­
riladi, skreper uskunasi chu'm ichining to‘sig‘i ochiladi va yopiladi, 
uning orqa devori suriladi, avtogreyder ag‘dargichi bir tomonga 
chiqarib ko‘riladi va 5 -7 m inut davomida boshqa harakatlar bajarib 
ko‘riladi. Gidrotizim ni (simarqonli yuritm ani) chiniqtirib bo‘lgach, 
ularning germ etikligi tekshiriladi va aniqlangan nuqsonlar b artaraf 
qilinadi. Mashina salt yurishlarda chiniqtirilganda har smenalik 
xizm at ko‘rsatish ishlari bajariladi va m ashina transport holatda 
oldinga va orqaga turli uzatm alarda yurgizib, har ikki tomonga 
burib ko‘riladi.
Chiniqtirishning bu turi past uzatm alarda boshlanadi va har 2 5 - 
30 m inutdan so'ng nisbatan yuqori uzatm alarga o‘tiladi. M ashinani 
salt yurishlarda chiniqtirishning um umiy davomiyligi 6 soatni 
tashkil qiladi. M ashinani salt yurishlarda chiniqtirishda dvigatel, 
transmissiya, yurish qism ining ishlashi kuzatiladi, boshqarish 
m exanizm ining ishlashi tekshiriladi, ta ’minlash, sovitish, moylash va 
gidravlik tizim larning germetikligi, podshipniklarning, karterdagi 
moyning qizish darajasi kuzatib turiladi. Aniqlangan nosozliklar 
b artaraf qilinadi.
Yuldanish ostida chiniqtirish tugagandan so‘ng m ashinaga 
texnik xizm at ko‘rsatiladi. Bunda birinchi texnik xizm at ko‘rsatishga 
qo‘shimcha ravishda quyidagi ishlar ham bajariladi: birikm alar 
qotiriladi, barcha karterlardan moylar va baklardan ish suyuqligi 
to'kiladi; karter va baklar vuvilib. yangi moy va ish suyuqliklari 
quyiladi; moylash, ta ’m inlash, gidrotizim lar va boshqa tarkibiy 
qismlar filtrlarining elementlari yuviladi yoki ular almashtiriladi;
328

---

barcha tarkibiy qism larning holati tekshiriladi va zarur bo‘lsa, 
ular rostlanadi; moylash jadvalida ko‘rsatilgan barcha tarkibiy 
qism lar moylanadi; aniqlangan moy, ish suyuqligi va sovitish 
suyuqliklarining tomishi bartaraf qilinadi,
M ashina chiniqtirilganligi haqida uning form ulariga yozib 
qo‘yiladi, M ashina ehm iqtiriigam dan key in uning karteri va 
baklaridan to’kib olingan moy va ish suyuqliklari yaxshilab 
filtrlangandan so‘ng qayta ishlatilishi mumkin,
Ishlatib chiniqtirishga oid aniq ko‘rsatm alar har bir m ashinaning 
ekspluatatsion hujjatlarida keltiriladi. Ularga rioya qilish har bir 
m ashina uzoq m uddat va uzluksiz ishlashining m uhim shartlaridan 
hisoblanadi. M ashinani chiniqtirish shartlarining ham da chiniqtirish 
jarayonida ularga texnik xizm at ko‘rsatish qoidalarining bajarilishini 
nazorat 
qilib 
turish 
m ashina 
biriktirib 
qo‘yilgan 
uchastka 
m exanigiga yuklanadi.
Belgilangan tartiblarda ishlatib chiniqtirilgan m ashinalarni 
ekspluatatsion 
hujjatlarda 
ko‘rsatilgan 
to‘la 
yuklanish 
bilan 
ishlatishga ruxsat etiladi. Ishlatishga ruxsat etilgan m ashinalar 
bus-butun va ishga yaroqli b o lish i, vazifasiga muvofiq ishlarning 
xavfsiz, belgilangan aniqlikda va unum bilan bajarilishini ta'm inlashi 
zarur, yonilg‘i moylash va boshqa m ateriallar belgilangan miqdorda 
sarflanishi lozim.
Quyidagi 
nuqsonlari 
bo‘lgan 
m ashinalardan 
foydalanish 
taqiqlanadi:
-d v igateln i ishga tushirish qiyin bo‘lgan yoki dvigatel ishonchli 
ishlamaganda; moylash tizim ida bosim pasayib ketganida; dvigatel 
o‘ta qizib ketganida; tirsakli val podshipniklari taqillaganida; 
yoniig'i, moy va sovitish suyuqligi tomib qolganida; ishlatilgan 
gazlarda uglerod oksidi m iqdori ko‘payib ketganida; yonilg‘i 
apparaturasi ishida uzilish b o lsa; yonilg‘i yoki moy ortiqeha sarf 
boisa;
-ila sh ish m uftasi shataksirasa; ilashish m uftasi va uzatm alar 
qutisidagi uzatm alardan biri o‘z-o‘zidan qo‘shilib yoki ajralib
329

---

qolsa; uzatm alar yoki ilashish muftasi qiyinlik bilan qo‘shilsa yoki 
ajralsa; shovqin va vibratsiya darajasi yuqori b o lsa; transmissiya 
m exanizm lari ortiqcha qizib ketsa; sharnir va podshipniklarda 
tirqishlar kattalashib ketsa; kardan vallari deformatsiyalangan yoki 
darz ketgan bo‘lsa yoki ulardan moy tomayotgan bo'lsa;
-ta y a n ch g’altaklarda, gusenitsaning yetakchi va yo’naltiruvchi 
g’ildiraklarida darz bo'lsa yoki ular shikastlangan bolsa; gusenitsa 
polotnosida ikkitadan ortiq boshmoqlar boim asa, shinalar oichami 
ular uchun mo'ljallangan yuklanishga mos kelmasa; shinalardagi bo- 
sim me'yoriy qiymatlarga to'g'ri kelmasa; shinalar protektori oxirgi 
chegaragacha yeyilgan bo'lsa yoki karkasi shikastlangan va qatlam- 
qatlam b o iib ko‘chgan bo‘lsa; shina bortlari yemirilgan boisa; 
g‘ildiraklar gupchakka puxta m ahkam lanm agan yoki bort halqalari 
noto‘g‘ri o‘rnatilgan bo’lsa;
-to rm o zlarn in g ta’sir kuchi pasayib ketsa yoki ishlamay qolsa; 
ularni ishga tushirish va bo‘shatish uchun katta kuch talab qilinsa; 
torm oz suyuqligi yoki havo sizib chiqsa; qo‘l torm ozini stoporlash 
(kerakli vaziyatda tutib turish) tuzilm asi puxta ishlamasa;
—rul cham baragida lyuft katta b o lsa ; rulni boshqarish qiyin 
bo’lsa yoki tiqilib qolsa; rul chambaragi shikastlangan yoki 
bo‘sh m ahkam langan bo‘lsa; rul m exanizm ining kolonkasi va 
karteri shikastlangan, rul tortqilari sharnirlarida va shkvoren 
birikm alarida tirqish (zazor) katta, oldingi g‘ildiraklar noto‘g‘ri 
o‘rnatilgan bo'lsa; gusenitsali m ashinalarda burish m exanizm i o'z- 
o‘zidan ulanib yoki uzilib qolsa; boshqarish richag va pedallari 
katta kuch talab qilsa;
-gidrotizim dan ish suyuqligi tomib tursa, undagi bosim kamayib 
ketsa; ish suyuqligi, nasos va boshqa detallar ortiqcha qizib ketsa; 
nasos va gidromotorlar beqaror ishlasa;
- ra m a detallari darz ketgan; payvand choklar shikastlangan; 
ramaga o‘rnatilgan qism larning m ahkam lanishi bo‘shashib qolgan 
bo’lsa;
-k a b in a qutilari o‘z-o‘zidan ochilib va yopilib qolsa yoki 
ularni ochish va yopish uchun katta kuch talab qilinsa; kabinaning
330

---

ventilatsiya va isitish tizim larining germ etikligi buzilgan bo isa, 
peshoynasi 
shikastlangan, 
o‘rindiq 
noustuvor bo‘lsa; 
nazorat 
asboblari noto^g'ri ko‘rsatsa;
-b iro n ta yoritgich ulanmay qolsa, ular o‘z-o‘zidan ulanib 
va o‘chib qolsa; rostlanm agan fara o‘rnatilgan b o isa; yoritgich 
lam palarining quvvati ularning nominal quvvatiga to‘g‘ri kelmasa;
-is h c h i jihozlarining pichoqlari o4m aslashib qolsa, ularda 
darzlar bo'lsa va puxta m ahkam lanm agan bo‘lsa.
M ashinaning davlat belgisida va inventar raqamida raqam va 
harflar o'chib ketgan bo‘lsa, tegishli boshqarm a yoki vazirlik yozuvi 
va emblemasi noaniq bo'lsa undan foydalanishga ruxsat etilmaydi.
331

---