T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

2-§.  R aq o b at  shakllari.  Tarm oq  ichidagi  va  tarm o q lararo
raq ob at
Raqobat shakllari
V.Amalga oshirish usuliga ko'ra: 
narx vositasidagi raqobat; 
narxsiz raqobat;
Amalga oshirish yo'liga ko'ra:
• 
xalol raqobat:
•  
g'irrom  raqobat:
III. Sodir bo'lish holatiga ko'ra:
• 
tartibsiz (stixiyali)  raqobat;
• 
tartibga solinadigan raqobat;
I.  Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) laming 
bozordagi mavqeiga ko'ra:
•  
sof yoki erkin raqobat;
•  
sof monopoliya;
•  
monopolistik raqobat;
•  
oligopoliya;
II.Miqiyosiga ko'ra:
•  
tarmoqlar ichidagi raqobat
•  
tarmoqlar o'rtasidagi raqobat
•  
milliy xo'jalik doirasidagi raqobat;
•  
Jahon xo'jaligi doirasidagi raqobat.
Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning bozordagi 
mavqeini belgilab beruvchi omillar:
— ►Ishlab chiqaruvchi (sotuvchilar) soni.
— ►To'siqlaming mavjudlik darajasi (bozorga kirish va 
undan chiqib ketishda).
142

---

Raqobat
shakllari
a s o s i y \ .
belgilari
S o f
raqobat
S o f m onopoliya
Monopolistik
raqobat
Oligopoliya
1. Ishlab 
ch iq a ru vch i 
(sotuvchi)lar)  soni 
2. to'siqlam ing 
m avjudlik darajasi
Juda ko'p
Yagona
Nisbatan
ko'piroq
Kam sonli
Mavjud
emas
Katta,  taqiqlash 
bilan  barobar
Unchalik katta 
emas
Katta
Tarmoq  ichidagi  raqobat-m ahsulot  ishlab chiqarish  va  sotishda 
qulay sharoitga ega bo'lish uchun bir tarmoq korxonalar o'rtasida boradi. 
Tarmoq ichidagi raqobat natijasida turli ishlab chiqaruvchilar tovarlaming 
individual (alohida) narxi bozor narxiga aylanadi.
Tarmoqlar o'rtasidagi  raqobat-tu rli  tarmoq  korxonalari  o'rtasida 
yuqori  foydaga  ega  bo'lish  uchun  boradi.  Bu  raqobat  natijasida 
korxonalarda hosil bo'lgan turli foyda normalari o'rtacha foydaga aylanib 
boradi.
Milliy  xo'jalik  doirasidagi  raqobat-natijasida  o'rtacha  narxlar va 
bozor subyektlarining yalpi milliy (ichki) mahsulotdagi ulushi aniqlanadi.
Jahon  x o 'ja lig id a g i  ra q o b a t  -   tu rli  d a v la tla r  m illiy   ishlab 
chiqaruvchilarning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlash uchun 
boradi va uning natijasida alohida tovarlaming jahon narxlari shakllanadi
Tartibsiz  (stixiyali)  raqobat  -   bozor  kuchlarining  ta'sirida,  tabiiy 
ravishda ro'y beradi.
Tartibga solinadigan raqobat -  madaniylashgan tarzda va ma’lum 
m e’yorlar doirasida sodir bo'ladi.
Narxning raqobat vositasi sifatida qo'llanilish darajasiga qarab narx 
yordamidagi va narxsiz raqobat ajratiladi.
Raqobatlashishda g'ayrioddiy usullar (josuslik, qotillik, zo'ravonlik 
va  h.k.)ning  qo'llanilish  darajasiga  ko'ra,  halol  va  g'irrom   raqobat 
farqlanadi.
143

---