T oshkent moliya instituti

µ= --------- = -----------
ΔA 1- MPC
Demak iste’molga chegaralangan moyillik qancha katta bo’lsa, multiplikator samarasi ham shuncha yuqori bo’ladi.
Multiplikatorning matematik mohiyati cheksiz kamayib boruvchi geometrik progressiyani anglatadi, ya’ni µ =1+b+b²+b³+b⁴+…+bⁿ, bu erda b=MPC. Tenglikning ikki tomonini b ga ko’paytiramiz: µb=b+b²+b³+b⁴+…+bⁿ⁺¹
Endi birinchi tenglamadan ikkinchisini ayiramiz:
^µ - µb=1-bⁿ⁺¹ , µ (1-b) =1-bⁿ⁺¹
Hisob kitob natijalarini quyidagicha tasvirlaymiz:
^µ = (b ⁿ⁺¹⁾ / (1-b)
b kasr son va bⁿ⁺¹nolga juda yaqin bo’lgani uchun
µ = 1/ (1-b ) tenglik to’g’ri bo’ladi.
Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdorining katta yoki kichikligi byudjet soliq siyosati samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi. Davlat o’z xarajatlarini oshirayotganda, yoki investitsiya xarajatlarini oshirish choralarini ko’rayotganda, bu xarajatlar jami talabni qancha miqdorga oshirib yuborishi mumkinligini hisobga olishi zarur.Agarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (U0) potentsial (U*) hajmidan kam bo’lsa, jami talab samarasiz hisoblanadi. Ya’ni, AD=AS tenglikka erishilgan bo’lsada, yalpi xarajatlar miqdori resurslarining to’liq bandligi darajasini ta’minlamaydi. Yalpi talabning etishmasligi iqtisodiyotga depressiv ta’sir ko’rsatadi.

E Y=E E2 =E1ΔE

E1=C+I+G+Xn
Retsession uzilish
ΔE

Uo Y* Y

Ishlab chiqarishning haqiqiy va potentsial hajmi o’rtasidagi retseession uzilish.YaIMni to’liq bandlilikning noinflyatsion darajasiga qadar o’stirish uchun jami talab (jami xarajatlar) ko’paytirilishi zarur bo’lgan miqdor retsession uzilish deyiladi (15-chizma).
Ishlab chiqarishda to’liq bandlikka erishish va retsession uzilishni yo’qotish uchun jami talabni rag’batlantirish va muvozanatli yalpi daromadning o’sishini ta’minlash lozim. Yalpi daromadning o’sishi ΔU quyidagiga teng bo’ladi:
ΔU=Retsession uzilish miqdori x Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdori
YaIMni to’liq bandlikning noinflyatsion darajasigacha pasaytirish uchun yalpi talab (yalpi xarajatlar) kamayishi zarur bo’lgan miqdor inflyatsion uzilish deyiladi.
E
Y=E

E E1=C+I+G+Xn

E2=E1-ΔEinflyatsion uzilish
45
Y* Y0 Y

Ishlab chiqarishning haqiqiy va potentsial hajmi o’rtasidagi inflyatsion uzilish.

Agarda, ishlab chiqarish haqiqiy hajmi (Uo) potentsial (U*) hajmidan ko’p bo’lsa, yalpi xarajatlar ortiqcha hisoblanadi. Yalpi talabning ortiqchaligi iqtisodiyotda inflyatsiya jarayoniga olib keladi. Boshqacha aytganda yalpi talab hajmining yalpi taklif hajmidan qisqa muddatda katta bo’lishi oqibatida haqiqiy va potentsial YaIM hajmlari o’rtasida inflyatsion uzilish ro’y beradi (16-chizma). Bu uzilishni bartaraf qilish uchun yalpi xarajatlarni kamaytirish, boshqacha qilib aytganda yalpi talabni cheklash zarur.

Grafikda bu jarayon jami muvozanatli yalpi daromad hajmidagi (ΔU) qisqarishni anglatadi va u quyidagicha bo’ladi:
ΔU= -Inflyatsion uzilish miqdori x Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdori.
Umuman IS-egri chizig’i tovar va xizmatlar bozorida vujudga keladigan daromadlar darajasi va foiz stavkasi o’rtasidagi munosabatlarni bildiradi. Buni tushunish uchun biz tovar va xizmatlarga bo’lgan talabni, ya’ni, “Keyns xochi”ni qarab chiqamiz. Bunda avvalambor biz rejalashtirilayotgan xarajatlar miqdorini, ya’ni, keyns xochini olish uchun rejelashtirilayotgan xarajatlar miqdorini tashkil qiluvchi omillarni ko’rib chiqamiz. Rejalashtirilayotgan xarajatlar uyxo’jaliklari, firmalar va davlatning tovar va xizmatlarini sotib olishga mo’ljallagan xarajatlar miqdoridan iborat. Demak IS-egri chizig’ini Keyns xochi va investitsiya funktsiyasi grafigi yordamida keltirib chiqaramiz.

E E=Y
R I

E₁
E_{2 =} E₁ -ΔE(ΔI)
1-chizma.Keyns xochi
ΔI

R₂ IS

R ₁

I Y Y₂ Y₁ Y

2-chizma.Investitsiyafunktsiyasi3-chizma. IS-egrichizig’i

Foiz stavkasining R₁dan R₂ga qadar ko’tarilishi investitsiyalar miqdorini I₁ dan I₂ ga qadar kamayishiga olib keladi. Bu haqiqiy xarajatlar egri chizig’ini E₁ dan E₂ ga qadar pastga tomon ΔE = ΔI ga teng miqdorda surilishiga olib keladi. Oqibatda daromadlar miqdori Y₁ dan Y₂ qadarΔY =ΔE x m miqdorga pasayadi, bu erda (m = 1/(1-b(1-T)+m’))

Demak, tovarlar va xizmatlar bozorida daromadlar darajasi va foiz stavkasi dinamikasi o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud.
R o’zgarmagan holda IS egrichizig’ining o’ngga yoki chapga siljishi quyidagi omillar ta’sirida ro’y beradi:
- iste’mol xarajatlari darajasi;
- davlat xaridi darajasi;
- sof soliqlar (soliqlar - subsidiyalar - transfertlar);
- investitsiyalar hajmining (R ning mavjud stavkasida) o’zgarishi.
IS tenglamasini iste’mol, investitsiya va sof eksport funktsiyalari tenglamalarini asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qo’yib, uni R va Y ga nisbatan echib topiladi.
R ga nisbatan topilgan IS tenglamasi:

a+ e + g 1-b (1-t) + m` 1 b

R = ---------------- - ----------------------- Y + ------------ G - --------- Ta ,
d+n d +n d +n d+n

buerda T = Ta + t Y

Y ga nisbatan topilgan IS tenglamasi:
a + e + g 1 b d+n
Y = ----------------- - ------------- G - ----------------Ta - ----------------- R , 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t)+ m` 1-b (1-t) + m`

bu erda T = Ta + t Y

(1-b (1-t) + m`)/ (d+n) IS egri chizig’ining Y o’qiga nisbatan og’ish burchagini ko’rsatadi va fiskal hamda pul kredit siyosati samaradorligining nisbiy parametrlaridan biri hisoblanadi

3.