Т о ш к е н т «m e r I y u s»

...Халифанинг руҳи жисмидан аж- 
ралган заҳоти абадий Қодирироҳмани- 
роҳийм ва Раббил оламин ҳузурида 
фарогату роҳатга эришади ваХаллоқи 
олсшнинг қарийб (яқин)ларидан бўлади. 
Бу танланганларнинг жаннати ва ко- 
миллар манзилидир...
Азизиддин Насафий, 
«Зубдат ул ха кой и к»
А л б атта, со л и х д а ҳ ад и к б ў лм ас. Н у р и л л о х кори ву ж у д и н и
ш ундай тар б и я т этган ки , ҳар к ан дай азо б л ар га ч и д ай д и . А ф кори
о лам и б о ш қ ал ар н и к и га си р а ў х ш ам ас. Б и р ери о г р и с а ҳ ам саф о 
чекади . Бу ғал ат и л и к д ан б аъ зи д а ўзи ҳам хай рон к олад и . У н га 
кўп н ар са керакм ас. Ў ш а ж аҳ ан н ам т у б и д а ҳам О л л о ҳ н и зикр 
ки л о лсай д и , ун га ҳ а м д л ар а й т о л сай д и , б ас. О з к олд и , ж у д а оз...
Қ аб р га кў й и л ган и д ан кей и н б и р и н ч и к у н и ёк м ал
а к у т
ола- 
м и д ан м ал о и к л ар ту ш иб к ел и ш д и . У ч т а х у ш су вр ат й и ги тл ар н и
214

---

кўри б , у л ар н и д ар р о в тан и д и . П а р в о з о лди дан б о л ал и к ч о ги д а 
ил к б о р у р у ж қ и л ган и н и эсл аб ж и л м ай д и .
Э л ас-э л ас ёди да. Ў сп и р и н э д и . К еч ал ар и у х л а ш га кўрқ и б
ю рган п ай тлари. Т у н д а а л л ак и м с а л а р к ел и б , оёғи д ан т о р т га н га
ў х ш ар д и . О ёкд ари осм он қад ар к ў т ар и л ган д ай тую л ар , гўё ҳ о зи р
у ч и б кетад и ган д ай қ ў р қ қ ан и д ан ў р и н га кап и ш и б ол ар д и . У н и н г 
ғалат ч и ран аётган и н и ку р и б б у в аси у й го тар д и .
- Н у ри ллох, хой Н у р и л л о х , т и н ч л и к м и , б ў там ?
- О л и б к е т и ш м о қ ч и , м е н и о л и б к ет и ш м о қ ч и ! - д е р д и у 
алахдаб .
- В ой, б о л а-я , к а л и м а қ а й т а р и б ё т га н м и д и н г? - с ў р ар д и
б уваси . - К ал и м аи ш ах о д атн и д о и м ай ти б ё т д еган м ан -а, б о ласи
т у ш м агу р -а, эсд ан ч и кқ ан д и р , - у ш у н д ай д ея кўзини ю м и б , б и р
н и м ал ар н и ўқи р, н евар аси га л ам со л ар д и . Ш ундан кей ин б о ла 
ти н ч у х л аб кетарди .
А с л и д а у д о и м кал и м а к ай тар и б ётард и . Қ ў р қ қ ан и д ан х ам
ай тард и . Л еки н б ар и б и р ... Н и м а л а р б ў лаётган и н и б у в аси га б и л - 
д и р ги си келм асди . Ж и н н и д еб ў й л аса-ч и ?!
Т ун. Ш у кун и хам у ч и р о қ н и ё қ и б ётган д и . Т уй к ус т е п а с и д а
н и м ар сал ар ғу ви л л аб у ч аё т га н и н и с ези б колди. «Ҳ о зи р ... Ҳ о зи р
ян а о ёғи м д ан т о р т а б о ш л аш ад и !» - ў й л ад и у. Ч и н д ан ам оёги
т е п а га кўтар и л ган д ай ен ги л л и к с е зд и . Й ў қ, у ўзи н и у ч а р ш ар- 
д ай ҳ и с қи лди . « Қ ў р қ м ай м ан , қ ў р қ м ай м ан !» - ў зи га ўзи д а л д а
б ер д и у. « Қ ан и , ў зи м н и б ўш к ў й и б ётай -ч и , н и м а б ў лар к и н ?»
Бу саф ар кўрқм ади . О ғи р , у з о к н а ф а с чи қард и - «уф ф »! К ейи н 
ў зи н и ш и ф тд а кў р д и . Д е р а за с и о ч и к , х о н а д а ч и р о к ён и б т у - 
р и б д и , тан аси эса у й к у д а то ш қо т ган д ай . Ё дида, д е р а за раҳ и га 
кўн иб, «ш у ер д ан у ч и б ч и қ са б ў л а р к а н ... » д е б ўй л аган и . Ч и н ­
д ан ам та ш қ а р и га ч и кд и -ю , аста п а р в о з ки лди . Б и р и н ч и саф ар 
д ар а х т л а р д а н сал т е п а р о қ учди. Бу аҳ во л у зо к қ оли ш д ан кўрқиб 
д ар р о в о р т и га кай та қолд и . Т а н а с и г а к и р га н и д а о ё қ -қ ў л л а р и
т о к ур ган д ай д и р и л л а б кетд и . Ж и с м и м узлаб ётган ди . К ў р п ага 
б у р к ан и б , и си н и б олди . Ў зи х у р с а н д . « У ч д и м -а, куш каби!» д еб
ў й л ар д и . Ў ш а д ам ё н и д а т у ш у н и к с и з ж о н зо тл ар у н и к у зати б
б о р и ш ган и н и ҳ и с қ и лган ди . А м м о у л ар н и ҳеч кў р о л м ад и . И к ­
кинчи кун и ян а ш у т ак р о р л ан д и . Э н д и ю л д у зл ар ғуж ғон ў й н аган
сам о кў й н и д а учди. Ш ам о л ҳ и л п и р а т и б ў й н аган қуш патид ай, 
пар п и р аб , п арвоз ки лди . Б об оси с е зс а , т а н б е х б ер и ш и н и б и л и б ,
215

---

тун ги ў й и н кар о қ л и ги н и ай тм ад и . Б ола экан , к ў р қ м аб д и . У ч ин чи 
м ар таси д а я н а ҳ а м ҳад д и д ан ош ди . Р оса б ал ан д л аб кетд и. К ал б и
с аф о га т ў л и б у ч аётган д ам , к и м д и р д и л и г а куй ди : «Бу қад ар 
б еб о ш ли к к и лаверсан г, р у ҳ и н г у ч к у н д ай и н б утун ко и н о тга со- 
чилиб кетади! К ейи н ву ж у д и н гн и м и н г й и лд а қам й и ғи ш ти р и б
о л о л м а й с а н ! О р т и н г г а к а й т !» - д е д и . Ш у н д а г и н а т у ш у н д и
қалтис иш ки лган и н и . А хи р ф а л а к л ар д а ад аш и б кетса, ж и см и га 
кай толм ай ҳам коли ш и м у м к и н эди-ку! Қ и лган и ш и н и к ўри н г, 
ўш ан д а. Д ем ак , вуж уд со ч и л и б хам кети ш и м ум ки н экан -да!
М ан а энди орадан й и ллар ў т и б , хақ и қ и й ур у ж и б и л ан ю зм а- 
ю з б ў ли б ту р и б д и .
Қ абр ичи икки газгина, х о л о с. Л еки н у м и соли д о р и л б ақо 
д ари часи га ўхш ай ди . Бу ерга ки риб у кора тупрокн и эм ас, сўнгсиз 
кои н отн и , х ад -х у д у д си з сам о в а т қў й н и д аги ж ан н ати й гўш ан и 
кўрди. А риклари дан суту асал л ар оккан. ларзо н -л ар зо н м евалари 
кўзн и о л гу вч и б и р аф со н ави й гў ш ан и кўрди.
Б ог гулларга, ям -яш ил д ар ах т л ар га кўм и либ ётард и . Д ар ах т- 
зор о р аси д а у й л ар , у й л ар к и к аср га ў х ш ай д и .
« Ҳ а, и й м о н -э ъ т и к о д л и к и ш и л а р т и р и к л и к д а эзгу и ш л ар
килиб, ибодатда б ўли б бехи ш т б о гл ар и д а курган уй лари будир...» 
ў й лад и д о м л а. У й л ар ор аси д а б и р м узай ян б и н о а зи м д а р а х т л а р ­
д ан хам б ал ан д , п еш то к л ар и гач а д у р у ж авх ар к ад али б кури лган
экан. У зо қд ан о к кў р и б с е х р л ан и б колади одам .
- Бу к и м н и н г у й и б ў л д и ? . А в л и ён и к и м и к и н ? - у ў з-ў зи га 
сав о л л ар берар, гойибдан с а в о л и га ж авоб хам оларди .
- Й ў қ .
- Ҳ аж га п и ёд а б о р ган л ар д ан м и ?
- Й ў к .
- О н а с и н и М аккагача ел к а с и д а о п и ч л аб кетган м и эк ан ? 
- Й ў қ .
- И б од атгўй зо ҳ и д м и ?
- Йўқ.
- У н д а ки м ?
- О д д и й б и р д ех к о н . Қ и ш и н -ё з и н д а л а д а и ш л а б , ю р т н и
б о к к ан , саб заво тл ар и н и ар зо н -га р о в со т и б , д у о о л ган . Бу ўш а 
д у о л ар д ан би н о бўлган уй. Б еш та б о ласи ё н и д а у ч та ети м н и ел- 
калаб катта килган ои л ап ар в ар , ғояти ю м ш о қ к ў н ги л , кеч и р и м л и
зот. Д и л и н и н г гозалиги авл и ён и к и қадар...
216

---

- С уб ҳон оллоҳ! - Ҳ ай р о н қолд и қори д о м л а. - Ш ун акаси
ҳам бўлар экан м и ?
- Ё ни даги у й си зн и ки ... - д ед и ғо й и б и й овоз.
Бу уй ҳам де,ҳқонн инг у й и д а и қо л и ш м асд и . Т е н г б ар о б ар
кўри н ард и . А н а си зга ҳақи кат, а н а О л л о ҳ га садоқат. Б ан д аси н и
д еган , О л лоҳн и д ей д и д еб б еж и з ай тм ас эк ан лар-да!
- Қ и ём атда келар у й и н ги з будир...
Қ ори д о м л а и н д ам ад и . У б у н д ай и н ҳ аш ам ат га к ў н и к м аган . 
Э н д и к ў н и к ад и м и ? Б и р ч ек к ад а Х у д о -О б л о д ес а б ўлд и -д а! Я на 
ҳам ўзи б и л гу вч и р о к д и р .
Бун и қаран гки , у ҳ а м м а с и н и би лди м , д еб ў й л аган д и . Б и л- 
м аган л ар и н и к ўзлари б и л ан кўрд и , яна ш уури и л а ан глади . В у- 
ж у д и га ч а си н гд и бу илм . Ф а к а т х у д о н и д еган и би лан ж ан н атга 
ки рм ас эк а н -д а одам . Я л а н г -лан н атга к и ри ш н и ў й л аб , х у д о д е- 
ган л ар х у д б и н ки ш и л ар д и р . Ҳ ал л о қ и олам яратган д у н ё н и о б о д
этганлар, си н овли д у н ёд а б и р -б и р и н и суяган лар асл ж ан нати йд ир 
балки. М ан а бир д еҳ қ о н , у м р б ў й и қора м еҳ н ат қи ли б д и , ор зу - 
ҳ авас кўрай , ҳ аш ам д о р б и н о л ар қурай д ем аб д и , ў ш а им оратн и
ф ар и ш тал ар у н и н г у ч у н б у ёқ к а кур и б д и л ар . Қ и ём ат гач а қан ча 
б о р , ҳ ал и я на қан ча сав о б и ш л ар қи л ад и у. Ш у то б д а кори д о м л а 
я қ и н ги н ад а С ағбон м о зо р и га кў й и л ган акад ем и к Ҳ и к м ати лл ан и
эслади. Чўққи соқол, д у м ал о к ю зли , м иқти гина одам . Ж и лм ай ган - 
д а б олатаб и атли ги б ат т ар сези л ад и . Қ ори д о м л а ҳ ам ил к кун лари 
у н и н г б еғу б о р л и ги д ан ро са зав к л ан ган эди. Бу о д ам н и н г ҳам 
д и н и й , ҳам д у н ёв и й илм и б о р эк ан . Бир куни айни ш у м асалад а 
м у н о зар а қи л и б эд и лар. А ҳ л и қ аб р ж он к у л о қ б ў ли б ти н гл ад и
б у н и . К ўп аҳ ам и ятл и ф и к р ай т д и бу о д ам . У ў ш ан д а р и зо ва 
тасл и м йўли ҳ ақ и д а гап и рган эди.
- Р и з о ва т а с л и м й ў л и н и т у т г а н л а р г и н а а л б а т т а ғ о л и б
б ўлад и лар. Бу н и м а д е г а н и ў з и ? - қ о р и д о м л а ж и л м а й и б т и н г л о в - 
ч и л ар га каради. - К ўпн и о рзу қ и л са-д а, кам и д ан қ ан о атл ан ган
од ам , б о ш и га м у си б ат к ел с а -д а , р и зо б ў л ган од ам ш у й ўл н и
тутган бўлади. А зи зи дд и н Н асаф и й дей ди ларки , саъй-хд ракатинг 
о р к ал и д у н ёв и й н еъ м а т л ар га эр и ш и б , м о л -д у н ё ва м а н с а б га эга 
б ў л с а н г ҳам , эр т ага ни м а б ў л и ш и н гн и б и лм ай сан ва б и л о л м а й ­
сан , соғу сал о м ат т у р асан м и , д ар д га ч ал и н асан м и ... А х и р д у н ё 
т а л о т ў п л а р и д а қ ан ч ад ан -қ ан ч а ҳ у к м д о р сарн и гун б ў ли б , қан ча 
б о й л ар қаш ш о ққа ай л ан д и . Ф а л а к н и н г гарди ш и ш у т а ҳ л и т ай-
217

---

лан ав ер ад и , тў х та м а й д и ҳеч. Ш у б оис руҳ и м б ас а л о м а т б ў лсч н , 
д еган л ар , р и зо ва тасл и м й ў л и д ан б о р ад и л ар . О д ам ҳаётл и ги д а 
н а ф а қ а т т а н а , р у ҳ о зи ғ и ҳ а қ и д а ҳ ам ў й л а ш и к е р а к б у н д о қ . 
М у л о ҳ аза қи лсам , т и р и к л и ги м и зд а м удом т а н а қай ғу си д а ю рар 
эканм из! С уф и й л ар ай тад и л ар , и н со н н и н г вази ф аси қалбини нур 
б и лан тўлд и р и ш деб . Бу илм р у ҳ и н ги з қан чалар м аъ р и ф атга тў ла 
б ўлса, у ш ун чалар ю қ о р и ф а л а к л ар га кўтар и л и б , ў зи син гари 
с аф о с о ҳ и б л ар и б и л ан б и р га б ў л а д и . Қ уй и р у ҳ (н аф си м у л к ) 
эгал ар и эса ой о см он и о ст и д а қоли б, ф алак о л а м и га кў тар и л а 
о л м ай д и л ар . Ш у б о и с руҳни м а ж р у ҳ қ и л м ан глар , у н г а кўм ак 
беринг, ибодатдан тийи лм ан г, д еган д и .
А ммо ўш ан да Ҳ икм атилла олим ҳам бир яхш и ф икр айтганди.
- Т а қ с и р , ш у н д ай ку -я, л еки н т и р и к л и к ол ам и д а б о сга н ҳар 
қадам инги з ибодат эк ан и н и айтм ади н ги з, агар у эзгули к ка х и зм ат 
этса! И стасак -и стам асак - ҳ а м м а м и з зи м м ам и зга ю к лан ган вази- 
ф ани б аж арам и з. Ч ўпон б ў л ам и зм и , о л и м м и - б у и л о ҳ и й д ан бе- 
рилган аъм олим издир. Д ем ак, б и з оддий о ш п аз б ўлсак-да, илоҳий 
б у р ч и м изни б аж араёти бм и з ахир. Зероки, ш у оддий ю м у ш д аҳ а м
м аъ р и ф ат б ор-ку! О д ам л а р н и н г к о р и га я р аш д ан ҳам у л у ғ р о қ
м аъ ри ф ат борм и , д ен г. Я ъ н и к и , б у л а р ф алак д у н ё л а р и га ф ақат 
м у ллаю ан б и ёл ар б о р ар экан , д е б ўй л ам аси н л ар -д а! - д еган д и .
А н а б у н и н г и сб о ти — қ а р ш и с и д а б о ғи Э р а м н и б ез аб қад 
кўтар и б т у р и б д и . Я р атган эгам и з асл и б и р о вн и б и р о в д ан кам 
қ и лм аган . У ҳ еч ки м н и а ж р атм ай д и , а в л и ён и ҳам . О т а-о н а но- 
б ак о р ф ар зан д и н и ҳам суяди . Ф а к ат ях ш и б ў лси н , д е б ж азо л аб
кўяди. Д унё бир си н ов бўлса, д ем ак ки , унд аги эн г залворли м уам - 
м о л ар н и ечган од ам руҳи ҳам ш у н га яр а ш а ю қори м ақ о м атл ар га 
эр и ш ад и . Ҳ ар б ан д а с и н и т е н г я р атган и ш у эк ан -д а! Ҳ ар бир 
к асб эгаси , астой д и л, о х и р ати -ю , х у д о ни ў й л аб ф ао л и ят қи лса, 
м у заф ф ар бўлур...
М у л о ҳ азако р б ў лган и б о и с б еҳ и ш т б о ғл ар и н и кўри б, ў зи га 
б и р х у л о са ч и қ ар д и . У ер д ан м а ср у р б и р к а й ф и я т д а қай тд и . 
А сли қай тм асл и ги ҳ ам м у м к и н эди. Л ек и н ... б и л ар д и , ю м уш и 
б ор. А в в ал б о ш д а у р у ж қ и л и ш и га х а л ал б ер ган ў ш а м у ам м о
д и л и н и ти м д ал ар д и . Ҳ а, у и б о д атгў й , ҳа, у зо ҳ и д , ам м о инсон 
ҳам ! К ўнглид а м еҳ р и б ор, ш о ги р д л ар и га б ў л са-д а, оқи батли.
Ҳ ар не қи лган да ҳам у б еҳ и ш т б о ғл ар и н и кўрди, ш ундан 
х у ш б а х т эд и . Ж а с а д и г а н а за р с о л д и . К е л т и р и л г а н и г а неч а
218

---

к у н л ар б ў ли б кетд и, р ан г-р ў й и ў зга р м а б д и . Ў ш а -ў ш а у й қ у д а
ф ар о ғат га ч ўм ган каби ёти б д и . К ў р ган л ар и д ан зав қ л ан и б , H oc, 
Ф ал ақ су р ал ар и н и о ҳ ан г би лан т и л о в ат қи лди , ш у а л п о з худди 
т и р и к л и ги д аги каби х у ш у ъ га б ер и л д и . Ҳ а м м а н ар сан и у н у тд и . 
Л ати ф т а н а с и д а и б одатд ан кел гу вч и саф о ҳам б ў л ак ч а эк ан и н и у 
ал л ақ ач о н б и л ган д и . Б и р и н ч и с а ф а р ҳ атто бу қ ад ар к у ч л и х у зу р
ч ек и ш га д о ш б ер о л м а й м а н м и , д е б ў й л а га н д и . Ш у н а қ а с и ҳам
б ў л ар к ан -д а, қаран г. Ҳ у зу р га ҳ ам д ош б ер о л м ай д и о д ам . Г ўё 
х у р с а н д л и к н и к ў тар о л м ай , ю р а к ёр и л га д и к аб и . Д у н ё д а х у р - 
с ан д л и к д ан ў л ган л ар ҳам бор-ку! А ста-аста кўн и к д и б ун га. Ш у 
б о и с б аъ зи д а Ҳ и к м ати л л а олим б и л ан са й р қи л и ш ад и , аҳли қабр 
т ў п л ан и б , у д у н ё л а р д а н су ҳ б ат б о ш л ан ад и . М ар х у м л ар ҳ ай рон
қараш ад и ул ар га, наҳот, и к к и си н и н г ру ҳ и й м ақо м ати т е н г бў лса 
деб . А кс ҳол ш у қад ар илоҳи й у л ф а т б ў л ар м и д и л ар д ен г.
Ш у п а й т қ о р и д о м л а т у р б а т и г а б и р ш а р п а и н г а н и н и
ҳ и с қ и л д и . А ёл с у в р а т и д а м и ? ! О қ ҳ а р и р р ў м о л б н л а н ю з и ­
ни т ў с г а н к ў й и т у р и б д и . А ёл э р к а к н и н г л а ҳ а д и г а к и р с а -я ! 
М у ҳ то ж л и к д ан д и р !.. Балки... У ни д ар р о в хаёл оли б қочди. Бу 
ёк д а ҳам қ и тм и р а ёл л ар б о р м и ки н ?! Д у н ё о л ам и д а б аъ зи ш ўху 
ш ад д о д х о т и н л ар у н и с и н ам о қ п ай и д а б ў л а р д и л а р -д а , ч и н м и
м ун и зо ҳ и д л и ги д еб . Қ ори д о м л а б арч а аёл зо т и га о н ад ай ёх у д
ҳ а м ш и р а с и д а й қ ар ар д и . Б о ш қ а т а л а б и ҳ ам й ў қ э д и -д а , асл и . 
Б у ф и к р и н и ёки ҳ о л а т и н и б о ш қ а л а р га т и қ и ш т и р м а с а -д а , ай- 
ри м т о р ф и к р л и х о т и н л а р б у н и ҳеч ҳ а зм қ и л о л м а с д и л а р . Бу 
ў зи га х о с қ и зған и ш м и д и ёки ў зл а р и н и и н ко р эт и л ган д ай ҳис 
қ и л а р м и д и л а р , н о м а ъ л у м . Ҳ а р қ а л а й , к а й с и б и р н и я т д а кош
қоқиб , кўз с у зи ш а р д и . А м м о о х и р -о к и б а т қ о р и н и н г О л л о ҳ га
б ў лган сад о қ ати д ан за в к л ан ар д и л ар . Бу д ар го ҳ га б о ш к а н и ят­
д а к ел и б , б и л ъ а к с р у ҳ л а р и ё р и ш и б ч и қ и б к е т а р д и л а р . Я хш и
о д ат хам , ём он о д ат хам ю к у м л и -д а, д е б ку л ар д и д о м л а у л а р ­
н и н г ах во л и руҳи яси ў згар ган и н и кўриб. Б и р иш ни ш у н д ай и н
си д қи ди лд ан , астой ди л қи лингки, б ун дан б о ш к алар хаваслан си н , 
ш у н д а ч еккан ри ёзати н ги зн и хам , ф а о л и яти н ги зн и хам О л л о ҳ
каб ул к и лад и . Б ун и у л зо т и ш ар и ф н и н г ў зи с и зга б и р м ар ҳ ам ат
кўрсати б б и лди ради .
Қ ори д о м л а ўзи у м р и д а кўр м аган аёл га ю злан д и .
- М ен д а б и р о н ю м у ш и н ги з б о р м и д и ? - с а в о л о м у з а ё л га
карад и у. - С и зн и т а н и м а й р о қ т у р и б м а н . Қ ар и н д о ш м и си з?
219

---

- Ҳа! Д еярли қ ар и н д о ш м и з... Б олам га о т ал и к қи лган одам
қ а р и н д о ш б ў л м а й ки м б ў л а д и ? И л о ҳ и м , о х и р а т и н г и з о б о д
б ўлси н! Ш у вақтгача болам с и зн и н г қ ў л и н ги зд а эди, х о ти р ж ам
эд им . Э н д и ... қи й н ал и б колди. У ял и б о л д и н ги зга к ел о л м аяп ти . 
Қ илган и ш и д ан пуш ай м он . В и ж д о н а зо б и д а қ о ву р и л и б ёти б д и , 
б олам б ечора. Ф ал ак л ар д а б ў лсам ҳам ш у ё л ги зи м н и н г ҳ о л и д ан
о го ҳ эдим . О н а ш ўрли к о см о н га кети б ҳам б о ласи д ан т и н м ас 
экан, мана!
- И кки б ар зан ги н и м ел и сага ту ти б б ери б, гў р л и к ки либди. 
Ш у л а р н и н г р у ҳ и к ў й м а яп ти э н д и . Қ а м о к д а х о р л и к д а ў л и б - 
н етган м и , д ей м ан . Ҳ ар тун у й к у с и д а азо б лаб ёти ш и б д и . А гар 
и ш га аралаш и б , буни ту ти б б ер м а га н и н гд а эд и , б и р кун келиб 
т а в б а ки лард ик, сен д ай и н н ам оз ў к и р д и к, д еб д и л ар . С о д д аги н а 
б олам , б у н га паққос и ш они б, ку й и б ёти б д и . М ен б и л м ай м ан , 
кандай ёрдам килиш ни. В иж дон азоби ём он, биласиз. У н га кўм ак 
беринг, ш у ёш и д а руҳи син са, к ей и н каддини кан дай ростлай ди ...
А ёл б и р ф у р с а т ж и м и б к о л д и . Г а п л а р и м к о р и д о м л а г а
кан дай таъ си р қилди экан, д еган и сти ҳ о л ад а у н га н азар таш лад и . 
Н у р и л л о ҳ кори ҳам су к у тд а эди. Ч унки ш ундай б ў ли ш и н и аввал 
б о ш д ан б и лган д и . И кр о м ж о н н и хам о го х л ан ти р ган д и б у хакд а. 
А м м о бўлар иш б ў лган д и , б у ёги си н ган д и . Бир ч ек каси , у н га 
кан дай ҳам ёр д ам қи лси н. И стаса-д а, ў ш ал а р н и н г р ухи би лан
ю зм а-ю з б ўлолм ай д и . Т ан и ш -б и л и ш ч и л и к б ў лм аса бу д у н ёд а. 
Ҳ ам м алар и о ё к ч ў зи б ўли б ётган б ўлсал ар , ним а ҳам ки ла олади . 
А ёл хам бун и ту ш унган чоги. З ер о к и , ўзи х ам м ар ҳ у м а эк ан . Х у­
д о й Т ао л о ш ун ака, суй ган б ан д а с и га бир залворли си н о влар н и
ю б орад и . Ш ундай ки л и б д и м и , я р атган н и н г хам бир н и яти бор, 
асли. И нш ооллоҳ, кей и н ч али к о ш к о р б ў л а д и бу! Т и р и к л и к д у н ё ­
си д а ўли м д ан ў згаси га чора то п и л а д и , д ей и лган . Л еки н ў ли м д ан
кей и н ги си ҳ ак и д а и н дам аган эк ан лар-да!
- С и з кўп б езо вта б ўлм ан г! - д ед и кори д о м л а ю м ш о кл и к 
б и л а н .- Ш о я д б и р давоси чикса... Б и л и н гк и ,ти р и к л и к д а е ч и м с и з 
м уам м олар бўлм ай ди. И м ти ҳон д а ҳ ар саволн и н г ж авоби б улгани 
каб и, б у н и н г ҳам бир и л о ж и си б орди р. Ҳ еч курса, у н и н г ў зи га
д ал д а бўлайлик. Х уд о д и л и га со лса аж абм ас... Ш у йўлдан борсак, 
и н ш о о л л о ҳ я н гл и ш м ай м и з.
А ёл м и н н атд о р бош си л к и д и . К ейи н ш ош ган куйи деди:
- К етиш им керак. Б уёқка б и р ҳ ам р о ҳ и м билан ж авоб олиб
220

---

кел ган м и з. Ҳ аял лаб қ о л сак я х ш и б ў л м ай д и , - ш ун д ай д ея аёл 
қ аб р га қан д ай б есас ин ган б ў л с а , ш у н д ай и н т е з ғо й и б бўлд и . 
Н у р и л л о ҳ қори э с а ў й га то лд и ...
* * *
В о қ еа бундай бўлган д и . Г арчи М ам у кага бу иш ни ўзи так л и ф
ки л ган б ў л са-д а, т е р го в д а ҳ а м м а си н и у н г а т ў н к а д и . Ж и н о я т- 
ч и л ар н и ю злаш ти р у в ҳам ҳеч қан д ай с а м а р а б ер м ад и . М ам ука 
ш ер и ги н и н г п и н ак б узм ай а л д аёт ган и н и кў р и б ч и д о л м ад и .
В а ж о ҳ а т б и л а н С а л и м н и б ў ғ и б к ў я ё зд и . У э с а к и за р и б - 
б ўзари б нобоп сўзлар би лан сў к и н а кетди. Ҳ атто т ер го вч и С алим
ё ай б д о р эм ас, ёки б о п л аб роль ў й н а яп ти , д е б ўй лад и .
М ахм уд х ай р атд ан котди.
- И м кон им б ў лган д ам и , куён ю р аги н гн и о л и б итларга еди- 
рарди м .
- А қ л и м б ў л с а , с е н д а й б и р п а л и д б и л а н ҳ а м т о в о к
б ўлам ан м и ?! А й тд и м -а, сен га ш и л та иш д еб . Т и н ч кўй д ед и м , 
м ени! Ҳ айвон ...
Улар судда ҳ ам б и р -б и р и б и л ан ё қ а б ў ғи ш и б кетди.
- Бу ҳ а м кам х а л и с е н г а . С е н д а к а л а р қ а м о к д а н т и р и к
ч иқм айд и! - д ед и М ахм уд С ал и м га.
- Ў ч и р р ! С е н д а й о л и ф т а л а р н и - ч и , к е т и г а ч ў п т и қ и б , 
х ў р о зқ ан д қи либ соти ш ад и ! - д е д и и стех зо б и л ан у . - К ў т а л а н г !
Б и тт а м у л л аб ач ч ага б ас к ел о л м ад и . С ен д ан к ў р а ан ави К аки ён 
д у р у с т эд и , х о т и н б ў л с а я м . М е н а м қ ў ш и л а й д е г а н д и . С е н га
ачи н и б м ан , пул иш лаб о леи н д еб м а н . Х о ж а н гн и н г т у ф л и си н и
ялаб , н о си н гн и со ти б ю р ав ер м ай сан м и , ит. М ан а эн ди оқи бат...
Ҳ укм эълон қ и л и н ган д а хам и к кови б и р -б и р и би лан ю м - 
д ал аш гу н д ай б ў лд и . С али м ўта х ав ф л и ж и н о я тч и си ф ати д а 20 
йи лга, М а х м у д э с а 15 й и лга к еси ли б кетди.
Л ек и н суд карори ч и кк ан и д ан кей и н м ах к у м л ар н и ярим ой, 
б и р ой ж о й л ар и га ж ў н а тгу н га қ ад ар ш аҳ ар д а у ш лаб ту р и ш ад и . 
М аб о д о у л а р суд қар о р и д ан н о р о зи б ўлса, ш и к о я т ар и заси ёзи - 
ли б , иш кай та кўр и л ад и . О д ат д а х а м м а ш у н д ай ки лади. Ҳ атто 
ах во л ў згар м ай қоли ш и н и б и л ган л ар ҳ ам н и м ад ан д и р ум и д л и
б ў лад и л ар .
С алим билан М ахм удни б о ш қ а-б о ш к а кам ерад а сакдаш ди. 
Кейин маълум бўйича, М ахмуднинг кам ерасига белгача сув тош иб,
221

---

уч кун ў ш а аҳвол ётибди. Буй p a r и ш амоллаб, у н и «С ангород»да 
олиб колиш ибди. С алим у н и н г ж о н л ан ти р и ш б ў ли м и д а ётган и н и
м аҳ б у сл ар д ан эш и тд и . Балки Қ о р о в у л б о зо р д а н кўра, ш ун и си
яхш и роқд и р. Қ ам о қ ў з номи б и л ан қам ок -д а! Я на д ен г, бу ерд а 
м аҳ б у сл ар н и н г ўзи чиқарган кон ун лари б ўлад и . А л ам зад ал ар - 
дан ни м а кон ун ч и қар д и д ен г. А в вал ги саф ар ў т и р г а н и д а ё д и д а , 
бир м и ли сан и у р ган пан д авақи б о р эди, ҳ а м м а ў ш ан га к у л л у қ
қи лард и . Б у -к у , п а х а н л а р н и н г т о в о н и н и я л а б кун к ў р ар д и -я , 
эн ди-ч и? Н и м а у ч у н кам алганин и б и л и ш са, там ом . Б урдалаш ади 
буни. А й б н и М а м у к ага ҳ ам т ў н к ай о л м ай д и . У л ар эш и тм ай д и
қам . Б и р о в н и д ў п п о сл аб ал ам д ан ч и қ са бўлд и .
С алим ш уни ўйлаб ю раги сикилар, ж о й и д ат и н ч ўтиролм асди. 
С о ч и о л и н г а н д а н к е й и н б а ш а р а с и б а т т а р б е з р а й и б к о л д и . 
К ў зи н и н г кўк арган ж о й л ар и -к у , од ам си ёк и га ў х ш ат м ай кўйди 
у н и . « Н е ч е в ў , - ў й л ар д и у. - Б у л а р -к у , ў т и б кет ад и . Ж и л л а
курса, б и р м ар та у р и ш ар ... К ей и н б и р о ви н и ака, б и р о ви н и ука, 
д еб ч и қ и ш во л ад и . К ерак б ўлса, « зў р и » н и н г кети н и ар ти б кўяди. 
Ҳ а, у ш ун ақа... б и р о вл ар х азар қ и л ад и ган иш ни ҳам тап то р тм ай
б аж араверад и . Балки у к алам уш дай ёқ и м си зд и р . зато ж он и ом он 
қолади! А й тад и л ар -к у , қ и ё м а т у р у ш б ў л саям , ш у ёк и м си з кала- 
м уш лар ом он к оларм и ш деб . М аълум м у д д ат кал ам у ш бўлса, 
ним а ки пти, ж они гаровда б ў лган д ан кейин».
А в в а л б о ш д а ҳ а м м а га « к о н т р а б а н д а » б и л а н т у ш д и м , д е б
роса кўп ирди. У л ар ҳ а й р о н к ар аш д и : б у с ў зн и ан ч ад ан б уён ҳеч 
ким эш и тм асди . «Ў ки м аган лар! Б а л о н и ту ш у н а д и м и б улар!» деб 
ич ид а улардан кулди хам.
- Э н д и я н ги си ч и к и б д и ,- д е д и у к а л т и р а б .- О з и к - о в қ а т х а м
ко н тр аб ан д а эм иш .
Зўр ин дам ад и . Б и р-и кки ку н б и л м аган д ай ю ри ш д и .
Ў ш а т у н и м и ёк и у н д ан са л о л д и н р о к м и . С али м б ех у зу р
бўлиб уй гон д и . У лар ётган б ар ак н и н г ҳавоси б и р ам о ги р эдики... 
Ёз, чилла, н ак чўлу б и ё б о н н и н гў р т а с и . Ю ви н ган и сув кайда. Ча- 
лаяр и м ам ал л аб ҳ ў л л ан и ш и б ёти ш ад и . Ҳ ав о си сасси қ к и , ш у н ч а 
эрк ак бир х о н а д а ти к и л и б ётгач н и м а б ў лар д и ...
Х у ллас, ў ш а ту н и кў н гли ай н аб у й го н д и . Ў л ак са х и д е т ­
м аган д ай , б ар а к н и н г б у р ч а г и д а к и м д и р ги н ги л л а б й и гл ар д и . 
Ёш б о л ан и н г о во зи га ў х ш ай д и . У н и н г б и р хи лд а м и н ги р л аш и
эзар д и к и ю р ак н и . ким у м и ян ги ?! С али м важ охат б илан д ас т
222

---

ў рн и дан ту р д и -д а, овоз келаётган б у р ч ак к а й ўн алд и . Д ев о р т а ги ­
д а ғуж анак б ў ли б ў ти р ган б о лач ан и кўри б т а қ қ а тў х тад и . А слида 
у б ар ак д аги б и р о н х о ти н ч ал и ш й и ғл а ё т ган д и р , д е б ў й л аган д и . 
Б о л а бу ер га қ ан дай кели б колд и экан. А д аш га н д есал ар , бу ер 
м аҳ ал лам и , гу зар б о ш и эм ас-ку ! Ч ўлу б и ёб о н . М е л и са-п ел и са- 
ни нг б о ласи м и к и н ?! Й ў л и н и т о п о л м а й й и ғл аётган д и р ...
- Ў ч и р р о во зи н гн и , ҳе эн ан гн и ... - сў к и н д и С ал и м . - Я рим
т у н д а у й қ у н и ҳ ар о м қ и л д и н г, педараз!
Б о л а ў ш а кўй и ю зи н и қ ў л л ар и б и л ан ч ан гал л аб , ғи н ғи ллаб
й и гл а ш д а д ав о м этди.
- Н ега йи ғлай сан . адаш иб қолд ин гм и , ҳо й ? - бу ғалатили кдан 
ҳ ай рон коли б сў р ад и м аҳ ку м . У н и н г т о қ а т и т о қ б ў ла б о ш л ад и . 
Б ола э с а л о ақ ал б о ш и н и кўтарм ад и .
- Ў т и р и б кў й ган м и сан , ит! Н ега га п га ж аво б қ и л м ай сан ? 
-б а қ и р д и С али м . Б олан и бир т у р т м о қ ч и эд и , қ ўллари ҳ аво д ан
ў ти б кетди. Й и ги т ҳ ай р ат б и л ан б о л а га б ақ р ай и б қолди. Ю ра­
ги т о м о ғи га т и қ и л гу н д ай у р а к етд и . Ш у н д а ги н а б о ла б о ш и н и
кўтарди. Ж и к к а ё ш кўзлари н и С а л и м га қад ад и . Бу ў ш а э д и ! У ни 
д ар р о в тан и д и . Ў ш а бола... б у й р ак л ар и о л и н и б , ф о р м ал и н га со- 
л и н ган бола.
С алим қ ў р қ қан и д ан к ўзлари қи н и д ан ч и қаёзд и . А р во ҳ -ку
бу, а р в о ҳ !!!
- Й ўқол, д аф бўл! - ж и н н и с и ф ат қи ёф ад а б ақ и рд и у.
Б о л а ян а й и гл ад и . Т и л ан ч и д ай қ ў л л ар и н и чўзиб:
- Б у й р аги м ... б у й р а к л а р и м н и қ а й т а р и б б ер и н г! - д ед и у. 
Й и ғл аш и м у ш у к н и к и га ў х ш аб ёқ и м си з, қў р қ и н ч л и эш и ти лд и .
- К и м олган б ў лса, ў ш ан д ан сўра! Кет, кет! - қўллари би лан
у ни ҳайд ади .
- С и з о л ган си з, сиз! - б о ла и н ж и қ л а н га н кўйи б и р гапга 
ёп и ш и б олди . Ж и м и т кў л ч ал ар и б и л а н у н и т а л а м о қ қ а ч огланди. 
Б у н и к ўри н гки , б о л ан и н г ў т к и р т и р н о к л а р и б ад ан и га б и ги зд ай
сан ч и л сам и ! С алим ж он азоб и да:
- Й ўқоол! - д еб б ақ и р и б ю б о р д и . Бу ў к и р и к д а н б о ш к алар
ҳ а м у й ғо н и б кетди.
Б арак да ч и р о к ёқи лд и . С али м э с а б и р б у р ч а к к а т и қ и л га н ч а
К ўлларини си л к и б , б и р о в н и ҳ а й д а м о қ қ а у р и н и б ётган д и . Ф ақ ат 
п еш о н аси га келиб т у ш ган к ат т и к зар б д ан ҳ у ш и ў зи га кайтди.
- У хл аш га қ ў я с а н м и -й ў қ м и , ҳ ай в о н ! У з и ит ёти ш б ўлса, 
ш ун и ҳ ам б у засан м и , х ў к и зга ў х ш аган !
223

---

Ҳ ар т у гу л б ар ак д аги л ар у н и б и р -и к ки теп и б т и н ч и ш д и . У х - 
л аган и ётди ҳам м аси . Ф ақат ан ав и « ту лк и » см он қараш ки лди . 
У й қу си н и б у зган и у ч ун д и р...
Т у ш л и к пай ти да ҳам у н д ан к ўзи н и у зм ад и . «Зў р » б и л ан бир 
н и м ал ар н и ш и ви р л аш д и . С ал и м ra n ў зи ҳақ и д а кет аётган и н и
сезд и -ю , д ум и н и кисган к уч укд ай пи сиб қолди. Ч ин данам Т улки 
у н и н г и ш лари н и сур и ш ти р и б ю рган ди.
Т у л ки д еган л ар и « св язн о й » экан . М ел и са б и л ан м аҳкум лар 
ў р та си д а ал оқач и . «Зўр» эса б ар а к н и н г каттаси . Ў зи ҳам , м уш ти 
ҳам зўр. М ел и сан и у р ган м и ш д еб эш и тд и . Ш у н д ан м аҳбуслар 
о р аси д а ҳ у р м ати б алан д. « З ў р » б ез котган н и го ҳ и н и С али м д ан
узм ай Т улки га ю злан ди .
- Ш у ти р р аки « к о н тр аб ан д а» н и эп л ар к ан м и ? Бир и ф лос иш 
ки лган бу! Б и лди н гм и , н и м ай к ан ?
Тулки овкатн и чай най т у р и б бош ирғади.
- Ш и л та иш . Ч ет э л л и к л ар га б и р б о л ан и н г б у й р аги н и со- 
ти б д и . « К он траб ан д а» д еб л а қ и л л а т я п т и ! Л ох қ и л яп ти ҳ а м м а н и !
- Ш ун ақам и ?! - «ҳап с ен и м и » д ега н д а й ч ўзи б д ед и «Зўр». 
- Б и з н и н г к и м л и г и м и з н и б и л м а б д и ч о ги . Н и м а , б и р и н ч и
« ў ти р и ш и » м и ?
- И лгари судлан ган . Б и ттаси разб ой , ў ғи р л и к , и к ки н чи си , 
б и р аёлн и зў рлаш ган м и ш .
- Ҳ мм! - д е д и «Зўр» қўли н и и я г и г а т и р а б . - Р о са қ ўллари н г 
қ и ч и ётган д и . м а зза қ и л ад и ган б ў п сан л ар . Б и р эси н и ки р и ти б
қўй лари н г-чи !
- Ш ар и п -М аъ р и п л ар и н г б и л а д и м и ?
- Б и ли ш ад и ...
Б и р-и кки кун ти н ч ўтди . С ал и м ай б и н и у н у ти б , ўзин и эркин 
ҳ и с қи ла б о ш л ад и . Ҳ ат то б ар а к д а ў рн и у с т и га таш л аб кўй илган 
Т у л к и н и н г п ай п о ғи гач а ю ви б к ўй ди . Л еки н ... Т у л к и н и н г ранг- 
рўйи очилм ади. Ў ш а вазмин, кўрғош и н дай нигоҳи билан ю рагига 
гул ғу л а со л а в е р а р д и . У ларни нг б п р с ў з д е м а й и н дам ай ю рн ш га- 
ни С ал и м н и б аттар эзарди. З о тан , у л а р ал л ак ач о н у ҳ а к д а дали л 
т ў п л а б қ ў й и ш ган , қу л ай ф у р с а т п о й л а ш а ё тга н д и . С а л и м н и н г 
зо н ад аги тар ти б -к о и д ал ар д ан х аб ар п бор. Ё лгон сў зл аган л ар га 
қан ақа «ж азо» б ер и л и ш и н и б и л ар д и . Л ек и н , хом су т эм ган б ан ­
д а... н и м ад ан д и р у м и д қ и лаётган д и .
С али м х ўрд ан и ҳам у р д и . б ў р д ан и ҳам . Ф ак ат уни зим дан
224

---

к у з а т а ё т га н Т у л к и г а қ а р а б -к а р а б қ ў я р д и . У н и н г б у н а к а н г и
т и к и л и ш и д а н и ч и д а гаш л и к сезд и . А л д аб б ек о р ки лди м , д еб
ўй лад и ш у то п д а. У р са-у р ав ер си н эди. Э нди алдаган и учун ҳам
ж он и н и о л и ш ади ...
Н и ҳ о я т и у ш ў р в а ў р н и д а б ер и л ган ш и лд и р сувни ич иб ту- 
гатди. Э н д и ч о й га кўл у зат аёт ган д и , З ў р ra n қотди:
-Қ ў р к к а н и н г д а н таги н гн и ҳўллаб кўй м а, яна! -м а с х а р а о м у з
д ед и у. - Ч ойн и бу ёқ қ а узат!
С али м бун и ҳ ази л га йўй и б , ў з у сти д ан ҳ и -ҳ и лаб кулд и-д а, 
к р у ж к а с и д а ги ч о й н и ж и л п а н г л а б З ў р га у за т д и . А й н и д а м д а
Т улки ун и атай ту р ти б ю б о р д и -ю , и д иш даги к ай н о қ чой З ў рн и н г 
қ ў л л ар и гатў к и л д и . Ҳ ам м аси к ў з оч иб ю м гу н ч а с о д и р бўлд и . С а­
ли м м ерайиб сочи қн и олганча Зўрн и н г қўлларини артиш га ту ти н ­
д и . А сабд ан и си тм аси к ў тар и л и б , н ақ б о ш и гач а кон теп ган и н и
сезди . У ч -т ў р тт а м аҳ б у с в аж о ҳ ат би лан ў р н и лар и д ан ту р д и л ар . 
С али м и к к и та ю гу р д ак эш и к к а ч о п ган и н и эсл аб колди, холос. 
П о й лоқ чи си б ў л с а керак. У ёғи н и м а б ў л ган и н и б и лм ай ди ...
Л азар етд а кўзини очди. Ҳ а. а в в ал и га атроф га б оқи б , ш ундай 
д еб ўйлад и . Б ош ини ў ги рм оқ чи эди, оғри қдан д о д л аб ю бораёзди. 
Роса копток қи лиш ган ш екилли. Ю зл ар и ш иш ган , оёқ-қўллари ни 
чандиб боғлаб таш лаш и бд и . Д аҳани ғалати турти б қолганм и-ей?! 
И ягини қ и м и р л ати б , ҳ а м м а си га т у ш у н д и . О ғзи д а б и р о н та ҳам
ти ш и қолм абди. Ў! Роса дўп п ослаш и бд и -д а! Ў зи-ку, бу ёкдагилар 
ал ам зад а, б и р о вн и у р и б заҳ р и н и со ч и ш га б аҳ о н а қ и ди ради . У
т ай ёр гў ш т б ў л д и -д а б у лар у ч у н . К у н м и -ту н м и , қан ча ётди бу 
е р д а н о м аъ лум . Бутун тан аси н и л о к а й д л и к қам раб олди . Ў зини 
ғариб, б ен ав о сезди . Ф ак ат азоб, ф ақ ат о ғр и к бор, холос.
Н урси з кў злар и н и эш и к к а кад ад и -ю , ғал ати ҳо л н и кўриб, 
и лк и с ҳ у ш и н и й и ғд и . Ё , та в б а , а л ҳ азар ! А н ав и л ар н и кўри нг! 
Я ш и л -к у л р ан г ту сли б ад б уруш н и м ар сал ар у ердан хо н ага осон - 
гина ки р и ш яп ти эк ан . С али м ҳ а й р о н к ўзлари каттари б, я н а хам 
ти к и л и б р о к каради. Й ўк рости билан ... т у м ш у ғи -ю кўзлари кала- 
м уш си ф ат, бад рўй б и р б ал о л ар ю р и б д и хон ад а. У н д ан кўз узи ш - 
м аяп ти . Қ ар а ш л а р и ҳам совук. Б и р и к и р са, б о ш к алар и эҳти ром
б и л ан ж о й б ў ш атя п т и . Н и м а н и д и р к у тган кўй и ^ и р и ш и б д и . 
Буни кўри б ю р аги ғал ати ги ж и м л ад и С ал и м н и н г. Ҳ а, ҳ ам м аси
ж у д а о д д и й . У н и о л и б к етган и к е л и ш га н . Б у н га ш у б ҳ а й ўк. 
Й и г и р м а й и л га к е с и л г а н и н и э ш и т и б ҳ ам б у н а к а н ги а ҳ в о л г а
225

---

т у ш м аган д и . Б у л ар н и н г еб ю б о р гу д ай ти к и л и ш и -ч и ! Х он ад ан
қо ч и б ч и қ қ и с и к ел д и . Л е к и н ё т га н ж о й и д ан қ и м и р л о л м ад и . 
Т ўғри, у б ун ақан ги аж и н ал ар д ан қўрқм ай д и . Д а ҳ ш а т ки н оларн и
кўравери б д и й д аси котиб кетган . Л еки н булар... ки но эм ас, бор 
нарса-ку! У л а р н и н гм а в ж у д л и ги в а у т у ш у н м ай д и ган қан дай д и р 
о л ам лар д ан келган и ю р аги га к у тк у соларди . У олам я х ш и ж ой 
эм асли ги м а н а в и л а р н и н гт у р к и -т а р о в а т и д а н м аълум . Б езр ай и б , 
т и к қараган кўзлари н и н ақ ў й и б олсан г-д а, х у м о р д ан ч иқсанг! 
А ф суски ... У л ар ш ундай қи л и ш д и . Ҳ а, ай н ан у ём он кўрган ва 
б алк и ў л гу н д ай кўрккан о д ам л а р си ёк и га ки ри б , С ал и м н и м ас- 
харалай б о ш л аш д и . Б ири С ал и м ҳ ам то во қ л ар и б илан ўлд и рган
кў зой н ак ли « тасқ ар а» га ай л ан д и , б о ш к аси б у й р ак л ар и о л и н ган
б о ла т у с и га ки рди . У н и н г каб и ҳ, ж и ркан ч и ш л ар и н и ў р н аш и б
ўтирганча, кўзлари г а т и кил иб, ро са м. ҳокам а қилдилар. Ҳ ам м аси 
х о ти р аси д а сақл ан и б қо л ган и н и кўринг! С у ю к о ё қ аёл лар билан 
иш рат қи лган и борм и , укол уриб , н ак ж и н н и бўлаёзган и м и , содда 
б еч о р ал ар н и ал д аб қ ақ ш ат ган и м и , б ева аёлн и ту н аб , карш и ли к 
к ў р с а т г а н и у ч у н д ў п п о с л а г а н л а р и м и , ҳ а м м а с и н и а й т д и л а р . 
С алим б ем аъ н и , б ем ақ сад ў т ган кун л ар и д ан , қи лган ж и ркан ч
и ш лари о ш ко р б ўлаётган и д ан қ а т т и қ и зти р о б ч екарди . А ф су с- 
н ад о м атл ар д ан ўзин и қўярга ж о й то п о л м асд и . О д ам ў з айбини 
билса, ёри ли б ўларм иш , д еган ra n бор. Э н г д аҳ ш атли си ш ундаки, 
у ў л о л м ад и , яш и р и н и ш га ҳам ж о й то п о л м ад и . А й н и қ са, б олан и
с н и к ер с б и л ан ал д аган л а в ҳ а л а р и т а к р о р л а н а в е р и б , ж о н и д ан
т ў й д и р д и . Я қ и н -ў р тад аги д е р а за га ч а су д р ал и б б о р са-ю , ўзин и 
пастга отса... У л ар н и н г б и рлари олиб, б и рлари қўй иб, кўзлари ни 
С ал и м га л ў қ қ и л ган ч а д ер д и л ар :
- С н и к е р с н и яхш и к ў р асан м и ?
- М а, ол, сникерс!
- М а, ол, сникерс!
- Б уй раги м , б уй р аги м н и қ ай тар...
- М а, ол, сникерс!
К ў з ў н г и д а я ш и л к а л а м у ш ў ш а б о л а қ и ё ф а с и г а к и р и б , 
б у й р ак л ар и га кўл чўзди. Ф ақ ат кўллари ... қ о п -қ о р а ти р н о қ л ар и
қай рилган, ж ун дор қўллари б о л а н и к и гаў х ш а м а с д и ҳеч. У бигиз- 
д ай ж он ў я р б ар м о қ л ар и н и С а л и м н и н г қо р н и га б о ти р д и . Ҳ ат то
б и н т н и н г т и р т э т и б й и р т и л г а н и ҳ а м эш и ти л д и . И ч и д а б и р н арса 
б и л ки лл аб кетди. Биров и ч аги н и ағдари б таш л аган д ай оғри кдан
226

---

ў л аёзд и . Л ек и н ... ў ш а, ў ш а б о л а т и р и к л ай у н и н г б у й р акл ар и н и
су ғу р и б олди -ю , қи лқи ллаб ту р га н , қон талаш б и р ни м ани ун и н г 
кў зи га суқци.
- М а, ол, сникерс! - кей ин у кулди. Б о л ал ар ч а ҳири нглаб
кулд и к и , С ал и м н и н г асаб л ар и д о ш б еролм ад и б ун га. Д о д л ага- 
н и ч а п астга қ улад и . Қ у л а й в е р д и , ку л ай в ер д и қ о р о н ғу л и к к а... 
Б ун дан ўзи ҳай рон . Н аҳотки, ш у н ч ал ар б ал ан д д а ётган эди. Н ега 
е р г а т у ш а колм айд и?! А м м о... к и зи ғи ўзин и п астд а эм ас, т еп ад а 
кўрди. Ш и ф т ости д а... Ҳ ай рон б ў лд и . П астга кулаш ў р н и га т е ­
п ад а ю р и б д и м и ? Н ега у и к ки та б ў ли б ко л д и ? Т ан аси к ар авотда 
беж он, кўзлари ярим очиқ, бир ал п о зд а ётарди. А н ави бадрўй таъ- 
ви ялар к аёқ қ ад и р гум б ў л и ш ган д и . Қ и лар иш ни қи либ кўйиб... 
Й ўк... у ян гл и ш ган эк ан . А на! Б у р ч ак к а т и к и л и б о л и ш и б д и -ю , 
б и т к ў зл ар и н и у н д ан у зи ш м а я п т и . У ғазаб б и л ан т и ш л ар и н и
ғи ж и р л атд и . А м м о ти ш лар и й ў к эд и ун и н г. Ш у н д а ги н а эслади 
-т и ш л а р и н и қоқиб олиш ган -ку! Ў л ган м ан д еб ў й л ам асд и ш унда 
ҳам . Ф ак ат и чи б ў м -б ў ш , ғалати .
Бир м аҳал д о к т о р у ҳ а м ш и р а л а р ч оп и б қо л и ш д и . Ҳ ам м аси
й и ғи ли б олиб , о ғзи га бир б ал о л ар н и т и қ и б т а ш л а ш д и . Ю раги га 
т о к б ери ш яп ти ш екилли. Ҳ ар ток ю б о ри лган и да тан аси лопиллаб 
кетяп ти . Т ин ч қ ў й салар-ч и у ни!
У л а р яр и м с о а т ч ам аси у р и н и ш д и . Б ў л м а д и , ш ек и л л и ... 
Қ ан д ай д и р то қат си зл ан д и . Т ан аси га б езо в та қаради.
- У ўлди ! - д е д и д о к т о р л ар д ан б ири.
У н и н г ш у н д ай д е г а н и н и а н и к э ш и т д и . Л е к и н ў л г а н и г а
и ш он ги си келм ади.
- М у ш тл аш ган д а б у й р а к л а р и н и ёр и б ю б о р и ш ган экан! -
ан и к л и к к и р и тд и б о яги д о к т о р . « П ед ар аз, - ғи ж и н д и С али м . 
- Ў л ган б ўлса, қан д ай эш и тяп ти . Д ў х ти р л ар и ҳ ам лох ҳам м аси . 
Ў л ган м и ш ...»
Т анаси том он п ор и лл аб у ч д и . 
• .
- М ен ў л м аган м ан , я х ш и л аб к аралари н г!
Г ўёки у й ў к л и к к а б ақ и р ган д ай ҳ еч ки м у н га п ар во ки лм ади.
- М аҳ к у м н и н г қар и н д о ш л ар и бор эк ан м и ? - сў р ад и д о кто р - 
л ар д ан бири.
Ҳ ам ш и р а бош ч ай қади.
- У н д а ... к р е м а ц и я га тай ёрлан глар!
Бу сўзн и эш и ти б кўркди , х ав о т и р и ян ад а о ш д и . Бир то ж и к
227

---

б о ла ў л ганда ҳам ш ун д ай д ей и ш ган д и . Ў ш ан д а сўраб б и лса, бу 
ж асадни куйдириш д еган и экан. Ие?! У н и н гтан аси н и ёки ш адим и, 
,ҳали?! Т и р и к б ў л сая м м и ? Б алк и ў л ган д и р ... 
У 
б езо вта у ч ган ч а 
тан аси о ё ғи га б о р и б қўн ди . Р ан г-рўй и и и кўри б, х аф сал аси пир 
бўлди. Ростдан ҳам ўлганп- ўхш аяп ти ... Б ари бир... Н ега ёқи ш ад и , 
ахнр. У ҳ и н д э м а с -к у ! О д ам га ў х ш аб кўм и ш си н ! Ш у н д а м аълум
б ў лад и . Т и р и к б ў л с а . т а н а с н г а к ай тад и . Қ аб р д а т и р и л га н л а р
канча... м анави л о х л ар т и п -т и р и к о д ам н и куй ди рм оқч и -я!
- Ҳ ой, м ени ёқм англар! М ен ти р и к м ан , ахир! - Бир ним ани 
исбот этм оқч и д ай у д окторларн и н Г олди га бори б серрай и б тури б
олди.
Ш у пай т д о к т о р д еган л ар и гўё у ҳ аво д ан ясалган д ай нақ 
у н и н г ичидан ў ти б к етса б ў лад и м и ?! Бу ҳ о л атд ан ҳан гу м анг 
б ўли б қолди. Ў л ган м и ки н -а?! Й ўғ-э. эш и тяп ти , кўряп ти , наф ас 
оляпти. У н аф ас о л м о қ қ а т и р и ш д и . А ф су ск и , ў ш а ҳ аво ичига 
эм ас, й ўқ ли кк а си н гд и . Т авб а, и л гар и ҳеч б у н ақ а б ў лм аган . Д е ­
мак... ўлиб қ о л га п и га т о б о р а и ш о н а б о ш л а д и . Э нди ним а бўлади? 
Н им а килади эн ди ?
- Ҳеч к у р са, ж а н о за ў қ и б к ў м л ар и н г! М у су л м о н м ан ҳ ар
қ а л а й ...-а л а х ,л а б бақи рд и у. Бу са ф а р ҳ а м овози н и ҳеч ким эш ит- 
м аса керак, д еб ў й л аган д и , бурчакд ан б и р о в ran қотди.
- М усулм онлиги эси га ту ш и б қоли бди. Қ аранг-а! - д ед и у 
ач ч и к и стеҳзо билан.
С али м ш ах д о р т и га ў ги р и л д и . О р к аси д а и р ш ай и б ту р ган
б ад рўй м аҳл у қл ар н и кўри б, б и р б ў ш аш д и ки ... М алайлар! Ш ай - 
то н н и н г м алай лари ! У н и оли б к етган и к ел и ш и б д и м и ?
Бу пайтда у н и н г ж асад и н и зам б и л га солиб олиб кетаётганди- 
лар. У хам о қ х а л а тл и л а р га эр гаш д и . Н егад и р т ан ам н и н г ён и д а 
бў ли ш и м керак , д еб ў й л а р д и . Л ек и н ... к у т и л м а га н д а б о ш и га 
т у ш ган қ ат ти қ за р б д а н ч и л -п ар ч и н б ў л аёзд и . Қ ар аса, ан ав и - 
лар м асх ар ао м у з т и к и л и б ту р и ш и б д и . У л ар С ал и м н и н г лати ф
кў л л ар и д ан о м б у р д а й б у р а г а н ч а қ а ё қ қ а д и р су д р аб к ети ш д и . 
А троф зи м и сто н , ҳеч н и м ан и кўри б б ў л м асд и . Қ аер га келди, 
к ан дай ж о й га ёт к и зи ш д и , б и л м ад и . Бу н о м аъ л у м л и к ян а ҳам
ки йнарди од ам н и . Д о д д еб б ақ и рги си келард и унинг. У н и қизиб, 
нақ чўғга ай л ан ган зан ж и р б илан р о са д ў п п о сл ад и л ар . Ў ш а чўг 
зан ж и р зу л м ат қаъ ри н и ти л и б , ғуви ллаб ҳ у ш так ч ал ган ч а н ақ 
б о ш и га т у ш ар д и . Ш у н д а зар б д ан бош и икки га аж раган д ай , ўрни
228

---

т а ги д а йўқ к ў зл ар и о ти ли б кегган д ай б ў лар д и . Ҳ ар зар б ад ан у 
ўл ар д и . Ч и н акам и га! Л е к и н я н а т и р и л а р , ў ш а а зо б л а р д аво м
этарди . Ў зи ту ш и б қолган ҳ о л атд ан ўзи ҳай р атд а эди. Т ан аси йўқ 
эса-да, б о ш и гат у ш аётган калтаклардан чувалч ан гдай б ураларди. 
Ш у н д ай х ар о б қи л и ш д и к и у л а р . Б и р п ай т м ал ай қ ў л л ар и д ан
ту ти б турғазд и .
- Э н д и ю ви н и б о л а қол! - д ей и ш д и .
Би р ф и л ьм д а кўрган д и . М аҳ ку м л ар н и обдон қ и й н аб , кейин 
у ст и л ар и д ан м узд ай су в қуй и ш ад и . Бу ерд а ҳам ш у н ақ а б ў лса 
к ер ак -д а, д е б ў й л ад и у. У ни я н а қ аёк қ ад и р су д р аб к етд и лар. 
А т р о ф ж а р л и к к а ў х ш ар д и . Ҳ и д и н и н г б а д б ў й л и г и н и а й т и н г, 
б у р у н л ар и н и б ер к и ти б олги си к ел ар , л ек и н б уру н л ар и й ў қ эди 
ун и н г.
Т о гм и , б ал ан д л и к м и б ) ер, ан гл о л м ад и . Л е к и н б и р н ар са 
ҳайрон колдирди. Т о ғх у д д и қи м ирлаб тур ган га ўхш ард и . Қ андай 
қи м и р л аяп ти ? Н ега қ и м и р л аяп т и ? Ҳ о зи р у с т и г а куласа-я? Гарчи 
ан ав и л ар с и л т ал аёт ган и га қ а р а м а й , ў ш а т еп ал и к к а зеҳн со л и б
каради. Қ арад и -ю , этлари ж и м и р л аб , д о д л аб ю б о р аёзд и . Бу т о ғ 
эм ас, асли д а б и лан глаб , б и ж и р л аб ётган , кўри н и ш и кўн ги л озар 
д а р а ж а д а х у н у к қу р тл ар д ан я с а л га н те пали к эди.
Ш ай тон м алай лари :
- Бор, ю ви н и б ол! - д ей и ш д и -ю , ун и ў ш а б и ж и р лаб ётган 
т е п а л и к к а итари б ю б о р д и л ар ...
У н и н г қў л и д ан эс а ҳеч вақо кел м асд и . Ў ш а бад б ўй , қу р тл ар
б и ж и р лаб ётган т е п а л и к у с т и га ку л аш д ан ў зга илож и й ў қ энди 
у н и н г . И т а зо б и м и бу! С а л и м д у н ё д а б у н а қ а н г и х ў р л и к л а р
б ў ли ш и м у м ки н л и ги н и б и л м а га н экан . У ночор н о таво н л и ги - 
д ан й и гл аб ю б о р ай д ед и . А м м о й и ғл о л м ад и . Ҳ а, у й и ғл аш н и
ҳ а м у н у т и б к ў й г а н д и ... Б а л к и о х и р г и м а р т а ў с п и р и н л и г и д а
й и ғл аган д и р ?! Э си д а, б о л а л и г и д а й и ғл аган . Ў ш а н д а у қўш н и
б ола, тен гд о ш и О р ти қ х ў ж ан и н г ў й и н ч о қ м аш и н аси н и о л ган д и . 
Д адаси р о с а у р га н ... Э нди эса ф ақ ат куларди. И стеҳзоли , ёқи м си з 
ку л гу си б о р эд и к и , у н и ш у н и н г ў зи уч ун ҳам б ў ғи зл аб қўй са 
арзи рд и . Бу ҳаётд ан тў й га н и д а н д и р б алки . К аттал ар « ўй и н и »д ан
б езган и н и ўзи ҳ ам б и л м ас. Н и м а б ў л ган д а ҳам б у й р аги о л и н ган
ў ш а б о лан и у т у ти б б ер д и . О х и р -о қ и б а т д а ў зи н и ҳ ам т у т и б , 
м ел и сага т о п ш и р д и л ар .
С али м ў рн и дан т у р м о к ч и б ў лар , кўллари б и л ан б и ж и р лаб .
229

---

б и л қ и лл аган қ у р тл ар н и с и қ и м л ар , л еки н ў р н и д а н ту р о лм асд и . 
Ч уқу р р о к б отард и у л ар и чига.
« О зр о к ич иб олсам яхш и б ў лар д и , - д еб ў и л ад и у ў ш а алп оз 
пи лч и ллаб ётиб. - Бу азо б л ар н и сал б ўлсаям у н у тар м и д и м ...»
- И ч г и м к е л я п т и ,-д е д и С али м б а з ў р .- Б о ш к а чидолм айм ан ! 
А р о қ б ери н глар! - ёлворд и у.
М алай лардан би ри д у м л а р н н и л и к и л л ат и б кўзлари н и ғи лай
қилди.
- Ҳ о з и р ... бир зум д а « e c r» қи лам и з! - д ед и у.
Ш и ш а келтирдилар. С ал и м н и н г о п и д а н қан дай д и р сую клик 
куй ган д и л ар , б у н д ан у б ат т ар т и п и р ч и л а б қолди. И ч и га «олов» 
кириб, б утун б ад ани э р и б т у ш д и . У я н а ў л д и , ти р и л и б қай та азоб 
чекиш у ч у н ўлди ...
У н и м а л а р б ў л а ё т г а н и н и фа> м л а й о л м а с д и . Б и р а зо б
б о ш к аси б и л ан ал м аш ар , С а л и м эсл б уткул ган ги б колган д и . 
Гўё у к и м л к ги н и , н и м ал и ги н и у н у т аёзган д и . Ҳ ад еб ж он азо б д а 
б ў лсаям од ам л о к а й д б ў л и б қ о л а р к а н . Л о к а й д л а н г а н и сай и н
азо б лар н и н г зўри н и ҳ о зи р л а ш а р д и . О х и р -о қ и б а т у «Бу д у н ёд а 
я ш аш н и н г ўзи бир гўр, ў ли ш э с а ун д ан ҳам б ат тар б ўларк ан !» 
д еб ў й л аб қолди. Бун дай н оч ор, н ои лож ҳ о л атд ан қ у ту л и ш н и н г 
им кони б орм и ки н?!
О ғриқ, азоблар одам ни м аънан ю ксалти рад и дей ди лар. А м м о 
бу ёр у ғ о л ам д а ш ун д ай . Бу е р д а ҳ ар б и р ч ек кан у қ у б ати н ги з 
онгни хи рал аш ти р и ш и н и би ларм и ди н ги з?! К ей и н эса эр к си з бир 
м ахлукк а ўхш аб қоласи з.
Ш у н д аги н а С ал и м т у ш у н д и бу ер н и м ал и ги н и ! А й н и қса, 
охирги м анзи ли ... тасви р л аш қам кийин б уни. Қон т ў л а кўлу, кўл 
ич ид а ч аён у и ло н л ар б и ж ғи б ётар д и . У н и кў л га ту ш и р и ш лар и
би лан чаён лар ҳ ар т о м о н д ан т а л а б , у н и чака б о ш л аш д и . К ўлда 
ун д ан б о ш қ а оси й лар ҳ ам б о р ш ек и л л и , б и ри н и б и ри бўкти ри б , 
кўлдан ч и қм оқ қа ин ти ли б ётар д и . Ш у н д ай и н азоб ли а ҳ в о л д а у 
т и р и к л и к д а қилган, б о ш қ а л а р га кўрсатган си там л ар и н и эслади ... 
Б у й р аги о л и н ган б о л а н и н г и л т и ж о л и к ў зл ар и , д ў п п о с л а н га н
б ева аёл н и н г қора к о н га б ел а н га н ю зи, о ли м о д ам н и н г чил-чил 
син ган к ў зой н ак лари ... Ш у л а р кўз о л ди дан ўтар экан, у кўл ту- 
б и га ян ад а ч у қ у р р о қ ғар қ б ў л ав ер д и , б о ш қ а о си й л ар н и н г оёғи 
о ст и д а қолиб кетди...
230

---

* * *
Ш у кун и И кром ж он ём он ту ш кўри б у й ғо н д и , к ў к си га ту ф - 
лаб, су в ҳ ам ичиб ю б орд и , ҳ ат то ... курган м ан зар аси кўз ў н ги д ан
к етм асди ҳеч.
Ҳ а м м а с и га ў ш а са б а б б ў л д и , а с л и - с у д д а к а т н а ш га н и ! 
А н ави лар н и п ан ж ара о р ти д а кў р и б ... т а қ и р бош ... о зи б , кўзлари 
о л а й и б к о л г а н , р у ҳ и я т л а р и б е ж о , б и р а қ в о л . Ё ҳ а л и ю л л о ҳ
д е б ю б о р и ш д а н ў з и н и а р а н г т и й д и . С у д з а л и га б и р з у м г а
ки рди -ю , ю р аги д а тош б и л ан ч и кд и . Гўё у б о ш к а олам д ар и - 
ч аси д ан м ў р а л а га н д а й б ў лд и . Ў ш а н д а н б ер и к ў н гли н оти н ч. 
Ў й л ай в ер ад и , ў й л ай в ер ад и ш у н и . У ҳ а қ и катни й ў к о ти б кўй ди . 
Ш у к ун гача б и лган , иш онган ҳ ак и к ат и н и ! У стози ай тган эд и -я, 
заҳ ар н и заҳар кесад и, л еки н ё м о н л и к н и ё м о н л и к б и л ан ҳарги з 
т у зати б б ў лм ай д и , деб!
Э н д и ў к и ш га ки р и б ку в о н ган п д а, ш у ҳам к ў н гл и га сиғм ай
колди. Ю р аги кисилиб, таре ёр и л ай д еяп ти . Н ам озлари д а адаш иб
к етаётган и етм аган д ай , т у н о в куп и т асб и ҳ и т ў к и л и б т у ш д и . Бе- 
ж и згам и буларнинг б ари ? Ҳ а к т а о л о н и н г ў з и қайси иш ин г хайрли 
ёки нобоп б ўлган и н и ш у т ах л и т б и л д и р ад и , д ей д и л ар . А х и р ўш а 
т асб и ҳ н и у с т о зи га М а к к ад а н кел ти р ган д и л ар . Н е н и ятл ар билан 
у н га со вға қи л и б эди. Э , у д у о кетган т а с б и ҳ асли. Ш у бои с ҳеч 
кўли дан кўй м асд и . Т асб и ҳ и ён и д ам и , д ем ак , у с т о зи н и н г д уоси
ҳ ам у би лан эд и... У сто зи у н д ан н ега хам нор изо б ў л си н , ахир! 
Ҳ еч бир кун йўқки, у н и н г ҳ а қ қ и га ти л о ват қи л м аса, дуо айтм аса! 
У н да ra n н и м ад а ко л д и ? Ю раги н егаям гаш ? Б и л м ай д и , л ек и н
гум он и бор. У н дан бир х а т о л и к ў т ган ... У х а т о л и к эса оддий 
д у н ё кон ун лари б и л ан ў л ч ан м ас б ал к и . О хи р ат кону и л ар и каби. 
У с т о зи о х и р ат кон ун лари д у н ё в и й к о н у н л ар б и л ан м у ш тар ак 
к е л м а с л и г и н и а й т г а н д и . Х ў ш , б у л а р ў р т а с и д а к а н д а й ф а р к
б ў ли ш и м ум ки н ? Ё м он бари би р ём он -к у! О х и р атд а ём он я х ш и га 
ай л ан и б колм ас, ахир. Л еки н ... ём о н нега ём он л и ги ҳ а к и д а ў й л аб
к ўрган м и ҳеч?!
И к р о м ж о н т у ш и н и эсл ад и ян а. Ҳ о ву з и ч и д ан ч и қ қ ан бош
кўз ў н ги д а н ам о ён б ў лд и -ю , ю р аги си к и лд и . А н а ж аво б ҳ а м м а
кўргу л и к л ар и га ж авоб! С а л и м н и н г ҳам , М а ҳ м у д н и н гҳ а м д еярли 
такд и р и бир. О т а та ш л а б кетиб, о н а қўли да колганлар. М аҳм удни 
е т и м х о н а га т о п ш и р и ш га н . С а л и м эса... о н аси б и л ан ў ғи р л и к
қ и л и б к а тт а б ў л га н . К ў п и н ч а о н а с и у ни к е т и д а э р га ш т и р и б
231

---

ю рард и . У у й л ар га ки риб б п ри дан пи ёз, б у н и си д ан к артош ка 
о л и б ч и к ар , С али м э ш и к д а п о й л о қ ч и л и к қ и л ар д и . Ў ш а н д а у 
б о лал и ги га б ориб, ҳ а м м а у й д ан ҳ а р нарса о л са б ў лар к ан -д а, д еб
ўй л аган д и . Б и ри н ч и м ар та ён қ ў ш н и си О р ти қ х ў ж ан и н г м аш и н а­
син и оли б кочди. А слида у н и б о й -б ад ав л ат қ ў ш н и л ар у й л ар и га 
ки ри ти ш м асд и . Б и тли ки. б и р о н к асали ю кади , д еб б о лал ар и н и
қам б и р га ў й н атм асд и л ар . С ал и м у зо к д ан у л а р н и н г ў й и н и н и
том ош а қилар, ҳаваси келиб кў ш и л са, катта б олалар ун и ўйи нд ан 
итариб ч и қари б ю б о р и ш ар д и . У б у р н и н и ш ў л қ и л л а ти б т о р т га н - 
ч а ар и л л аб йиглар, н ега б ун дай к и л и ш л ар и га ҳеч ту ш у н м асд и . 
Ч етдан уларн и м ўлти раб к у зат ар д и , холос. Б аъ зи д а у д ад а м йўқ 
б ў л гаи и уч ун ш у н д ай ди р, д еб ў й л ар д и .
К З '^ н и с и О р ти қ х ў ж а б и л ан т е н гк у р эд и л ар . Б и р ку п и д а д а ­
си у н га «пульт» би лан б о ш қ ар и л ад и ган ў й и н ч о қ м аш и н а олиб 
б ерд и . Ҳ ақ и қ и й ю к таш и й д и ган маш ш а. Б о л ал ар н и н г р о са кўзи 
ўйн ади. С али м га эса, ҳатто кў р сатм ад и лар ҳам . Я қ и н р о қ б ориш и 
би лан итари б хай д аш га т у ш и ш д и . Б и р куни қ арасаки , ў ш а бир 
с и л аб кў р и ш га зор м аш и н а ш у н д о қ э ш и к т а ги д а т у р ган экан-да! 
О л д и -ю қочд и... К ей и н О р т и қ х ў ж а н и н г д ад аси б и л и б қо л и б ун и
роса д ў п п о сл аган д и . Ў ш а н д а С ал и м ш аш қ ато р й и ғл аб он аси га 
б ақ и рган и эсида.
- Н ега м ен и н г д ад а м й ўқ ? Н ега д ад ам йўқ! - д еган д и .
О н аси ҳ ам у н га қ ў ш и л и б й и ғл аган д и ў ш ан д а. С а л и м н и н г
м ў м а т а л о қ б ў л и б к е т г а н қ ў л - о ё ғ и г а ш ў р п а х т а б о с и б , р о с а
й и ғлаган .
А л б а т т а , И к р о м ж о н б у л а р н и қ а й д а н ҳ ам б и л с и н . З о т ан , 
у н и н г ўзи ҳам ети м л и к д а ў сган д и .
... Ҳ о ву зд ан ч и ққ ан б о ш б ал к и ў ш ад и р ... ю злар и ш и ш и б, 
кўзу бурун чап лаш иб кетган бир алп оз б аш ар а ш ун и ки д и р балки. 
Ш у н д ай д еб ў й л аш и га асо с б о р эди.
- Ҳ аёти м га ар ал аш и ш га н и м а ҳ а қ к и н г бор! - д ед и б о ш т аъ - 
нали б оқи б . - О ч қоли б, он ам б и л ан ах л ат т и т га н и м д а қаёкда 
эд и лари н г! Э н д и м и ҳ аёти м га арал аш асан !
Бош бир су в га ғар қ б ў лар , б и р ю зага қ ал қ и б ч и қард и .
- С ен и б ар и б и р топам ан! - д ед и у газаб б и л ан . - О хи р атд а 
б ў лсаям топам ан!
А н а ш у с ў з л а р И к р о м ж о н н и н г д и л и н и и л о н д а й ч а к д и . 
Т ў ғр и си -д а, ў ш ал а р га б а р м о қ у ч и д а б ўлсаям ях ш и л и к қи л м аган
экан, уларн и ту ти б б ер и б ни м а о б р ў то п д и эн ди ... Б о ш ка то м о н -
232

---

д ан у и н д ам асли ги к ср ак м н д и ?! И ч и б, м аст-ал аст бўли б, б и ров- 
н и н г б оласи ни ўлди рган кал л акесар л ар о л д и д а ни м а гун оҳ қилди 
у. Бир ж о м ад о н и у л н и олиб, қ о ч и б к ет ав ер си н эк ан -д а булар?
И к р о м ж о н н и н гт у ш у н м а й кол ган то м о н и ш ун д а эди. Т угри, 
ў ш ан д а ки л ган и ш и н и у сто зи ҳ ам м аъ к у л л ам ад и . Л ек и н ... б ар и ­
б и р у ҳ а қ эди.
М у л л а й и г и т т а с б и ҳ м у н ч о қ л а р и н и э р и н м а й б и т т а л а б
қад ад и -д а, й ўлга ту ш д и . М о зо р б о ш и га б орад и . К ўн гл и б у н д ан
б о ш қ а ҳеч н и м ан и ту сам асд и .
Б е к а т д а н т и к и л и н ч , и чи т ў л и б к е л га н а в т о б у с г а ч и к д и . 
Ч ў н так к а со ли н ган тасб и ҳ н и б ар м о қ л ар и б и л ан си қ и м л аб , сапо- 
ва т ай т м о к к а ч о гл а н д и . Б ек ор к етгу н ч а ш униси м аъкул-да! Б и рок 
о д ам л ар қ ў й м ад и б ун га, б и р и ту р ти б у ёққ а ўтар, би ри т у р ти б б> 
ёқ қ а ўтар. Я на б о л ач ал ар о р ад а т и р м а ш а д и . О р кад а т у р ган бир 
од ам т у ш и б , аҳвол сал е н ги л л а ш д и . И кром ж он о д ат и ч а қўли н и
яна ки ссаси га олиб б орди. Ш у н д а у н и н г ч ў н таги д а гим и рлаётган
б его н а қ ў л н и ш ар тта у ш л ад и . Б у н и ў зи х ам к у тм аган д и асли . 
Б о л ач ан и н г кўли экан. С и лтан и б ч иқи б кетиш га роса чиранд и-ю , 
э в и н и қилолм агач:
- А м аки, мени куйиб ю б орин г! - д еб росм ана йиглаб ю борди. 
О во зл ар и ч иёнд ай. Ў н б и р ё ш л а р чам аси б ола. Ж у л д у р во қ и ... 
К ў зл ар и н и н г б еж о л и ги д ан қ о р н и ҳ ам о ч ш еки лли . Л ек и н л ўли
б о л ага ў х ш ам ай ди .
- Ж и м б ў л , ҳ о з и р м е.” и с а г а т о п ш и р и б ю б о р а м а н ! -
п ў п и с а қ и л д и И к р о м ж о н . Б о л а б а қ и р и б , х а м м а н и н г э ъ т и -
б о р и н и т о р т м а с и н д е д и -д а !
Қ ар аса, у н и н г ш ер и к л ар и ҳ ам б о р экан.
- Қ ўй вора қолинг! Б о ш қ а қ и л м ай м ан ! - м ў л т а й и б ял и н д и у.
- К ей и н ги бекатд а ту ш ам и з. Ў р то к л ар и н гга хам айт!
Б о л а қ ў р қ и б кетди. Ҳ о й н а-х о й ур са керак, д еб ўйлади.
- П у л и н ги зга тегм ад и м -ку, қ ў й во р и н г! - ял и н д и яна.
И кром ж он и н д ам ад и . У н и н г ш ер и к л ар и га караб , о л д и н га
ў т а б о ш л ад и .
- С ен л ар хам ту ш л ар и н г! - о ғи р -б о с и қ л и к б и л ан б у ю р д и у.
А в т о б у с т ў х т а ш и б и л ан б о л а ч а н и е т а к л а б т у ш д и . А м м о
ш ер и к л ар и у р а қо ч и б қо л и ш д и . И к р о м ж о н б ў й н и н и қ и с и б ги н а
у н га эр гаш аётган б олага қар ад и -д а, автоб усга и м о килди.
- К ў р д и н гм и ў р т о қ л а р и н г н и ? Қ о ч и б қ о л и ш д и . Ш у л а р г а
и ш о н и б ю р и б сан м и ҳ ал и ? Ш у х а м ў р т о қ ч и л и к б ў л д и м и ?
233

---

Бола қовоғи ни у й и б олди.
- Қ ўрқи б қоч и ш ди -да! - й и ғл ам си р аб д ед и у.
- Н ега қў р к ад и ? Ё м он иш қ и л аёт ган и н и б и л ган -д а ч>'ики. 
Қ ў р қ м ай д и ган , яхш и и ш лар қи лад и ган ў р т о қ т о п и ш к ерак , ту - 
ш ун д и н г?!
Бола ин дам ад и . Ҳ и к и л л аб Й иғлаш га туш д и .
- М ели сага о б к етяп си зм и ? - сўради у.
И кром ж он и н д ам ад и . И ч и д а к улворай д еёт ган д и . А т р о ф - 
д аги л а р ҳам ф ар и ш т ад ай о х о р л и к и й и н ган . д ў п п и л а р и ў зи г а
я р аш ган м улла йи ги тга ва у н г а й и гл аган ч а эр гаш и б кетаётган
м ан ави и р к и т б о л ага ҳ ай р о н қар аш ар д и . Б у л а р н и н г ў р та си д а
кан дай б о ғл и қл и к б ўли ш и м у м к и н д е^
Й игит нигоҳи билан б и р о н т ам ад д н х о н а излаётганди. Болани 
о в қ ат л ан т и р и б , кей и н қ ў й и б ю б о р ; д и . О т а-о н аси б ў лса, у л ар
б и лан гаплаш ади.
- И ш га кеч колм ай си зм и ? — й и гл аш д ан т ў х таб д ед и бола. -
Б о ш к а у н а к а ки лм ай м ан. М ен и д еб кеч колманг, иш га!
- Қ арасам , м у го м б и р ҳам эк ан сан -а? Бугун и ш га б орм ай м ан, 
- ич ид а кулиб д ед и И кром ж он.
- О тди хи н ги зм и ?
- Ҳ а, отди хим , - И кром ж он б олан и к ў ч а ю зи д аги ош хон а- 
л а р д ан б и р и га б о ш л аб ки рди . Б о л ан и кран о л д и га о л и б б о р и б , 
ю ви н ти р д и . Қ орам аги з, л ў п п и ю зл и , ч ар о с к ў з б о ла эк ан . Я на 
ҳам ун и м елисага олиб бориш ў р н и га овқатхон ага б ош лаб кирган 
ам ак и га ғалати, аж аб лан и б к ар аш л ар и ҳ ам ш ирин .
- Б и б-б и н о й и д ай б о ла экан сан -ку ! - д е д и И кром ж он ж и л- 
м айиб . - Қ иб ю рган и ш и н гн и кара?!
Б ола уяли б ерга қарад и . Б ар и б и р хавоти ри о ш и б сў ради .
- М ел и са т а н и ш и н ги з ш у е р д а и ш л ай д и м и ?
И к р о м ж о н б о л ан и н г ел к а с и га ур и б , п ў п и са к и л ган б ўлд и.
Я н а кулворай деди.
- Ў зи м -ку м елиса! Я н а ш у н а қ а қ и л ган и н гн и кўрсам қам аб 
кўям ан.
Б ола у н га ҳ ай ратлан и б каради.
- М ел и сам и си з? Ў х ш ам ай си з-к у ! Ф о р м ан ги з кани у н д а?
- Б и з б езф орм а ю рам из!
- А ? ! А лдам ан г-д а! - б о л а н и н г ч и ройи сал очилди .
А й н и қса, овқатл ар қ ат о р т е р и л ган п еш тах т ага як и н л аш гач
там ш ан и б кетди. И кром ж он бо л ага кабобу ош у салатлар, ш ирин-
234

---

л и к к а ч а ол и б б ерди. Б о л а ш о ш и б -и и ш и б , о к и зи б -то м и зи б о в кат 
ер, о р а-си р а ун и дўп п ослаш у р н и га роса зи ёф ат қи либ си й лаётган 
а м ак и га аж аб л ан и б караб кўярд и .
И кром ж он эса ун и к у л и б ги н а к узатард и . Б о л а л а р ч а содда, 
қ а й р о н а к ў злар и га б оқи б ў й л а р д и . « Б у н и н г ҳам ш у к ун гача б и л ­
ган ҳ ак и к ат и б узи лди . А сли ё м о н и ш и у ч у н ж азо л ан и ш и к ер ак 
эди. Бу э с а м у ко ф о тлан д и . Б о л а б у н и кан дай қабул қи ларкин ?!» 
У ў з б о л а л и г и н и эслад и . Б и р п а й т л а р о н аси ў л га ч , у ҳ ам оч 
к о л г а н д и . О ч л и к н и м а л и ги н и , о д а м н и к а н ч а л и к х ў р л а ш и н и
ў ш ан д а билган. Ў н бир ёш д а эди чам аси. О таси м арҳум а ерга топ- 
ш и ри лган кун н и н г э р т а с и г а ё к у й г а о ғай н и л ар и н и б ош лаб кеЛиб, 
ўласи б ў л и б ич ганди . У би р -и к ки кун уй д аги к о лган -к утган н й ёб 
ю рд и . К ей и н б у ви си кел и ш и б и л ан у н г а йи глаб б ерд и . Ў ш ан д а 
б у в и с и к а р г а н а -қ а р га н а у н и о л и б к ет д и . Т и р и к о таси кбЛйб,1 
И кр о м ж о н н и х о л аси га ўғил к и л и б б ер д и л ар . Х о л аси н и н г б усй з 
ҳ ам б еш та б о ласи бўли б, п о ч ч а с и кў п ях ш и м у су л м о н од ам эди. 
Ҳ аж га б о р и ш га й и қ к ан -тер ган и н и ш у ет и м га сар ф л ад и . Ё ш ига 
етгач, яхш и қори д о м л а га ў к и ш га берди. А на энди ю ри бди аълочи 
т а л а б а бўли б. Бир ин сон н и к а м о л га е т к ази ш д а қ ан ч а о д ам н и н г 
м еҳ н ати , м еҳри син ггад и. Б и з ш у н и б и л ам и зм и ? А кс ҳол И кр о м ­
ж о н н и н г ҳам м ан ави н дай д ай д и б кети ш и ҳеч гап м асди . Х оласи 
ў ш а п ай тд а о л тм и ш л ар д а эди. У в о я га ет гу н ч а раҳм атли бўлиб 
кетд и . Л е к и н қ ар и н д о ш л ар и б о р к о р и га яр ай д и ган , ҳали ҳ ам он
хаб ар л аш и б тури ш ад и .
- О т а-о н ан г б орм и ? - с ў р ад и у б олад ан . А м м о б о ла ж им , 
м ум т и ш л аган д ай ўти р авер д и .
- Ҳ ой . с е н д а н сўраяп м ан ?
- Билм ай м ан !
- Ие? К и м би лади унда?
- Бувим ... би лан ту р ам ан . О й и н г эр га те ги б кетган , д ей д и . 
Б о ш қ а ш аҳарга к етган м и ш . Ў ш а т д а и ш л ай д и . К елм ай ди . Й ўл 
ки м м ат дей ди .
- Ҳмм! Бувинг... б ун ақан ги и ш л а р и н гн и б и л ад и м и ?
Б о л а б о ш и н и с а р а к -с а р а к қ и л д и . Й и г и т н и н г к ў з л а р и г а
караш га б о ти н м ади .
- Б уви нгга айтайм и?!
Бола б ош и н и ш ах д кў тар и б у н г а қаради.
- Б и л с а л а р , й и глай дилар! Қ а р и п қолган лар...
- Я хш им и энди ш у? Я на ў ғи р л и к килсанг, кам ап қўяман! А яб
235

---

ў ти р м ай м ан , - ж и д д и й л и к б и л ан д ед и И к р о м ж о н .- Т у р , кетдик!
М у л л а йи ги т йўлдан б о зо р қи ли б , б о лан и у й и га ол и б кетди. 
Й ўлд а м у зқ ай м о қ ҳ ам о л и б б ерд и . У н и н г к ек са б у ви си билан 
тан и ш д и .
- Қ у в в ат д ан қ о л д и м , б о л а м , - й и ғл а м с и р а б д е д и а ё л . -
О н аси ў л гу р , бир ч ет элли к б и л ан то п и ш и б кетган. Э р қури б
колган экан буёкда! Б о л аси д ан х а б а р олай д ем ай д и . И лгари пул 
ж ўн ати б турарди, энди шу ҳам йўк. Э ри таш л аб кетганм и, ёки ўзи 
ж и ж и л аган м и , х у д о б илади . К е л и ш га ю раги б ет л ам ай д и , чоғи. 
О н аям , б олаям керак м ас б у лар га. Қ ари ган ч о ғи м д а ш у т а к а н и
ту ғи б м ен га т а ш л а б кетди, у к ам . К ош ки м ун и эп ласам . Г ап га 
ки р м ай д и , б и р ку л о қ си з б о л а б ў лд и .
Бу о р ад а б о ла чой қ ай н ати б келд!,. Қ о р а б ў лк ан и к и н ги р - 
қ и й ш и қ к еси б , ў р т а г а қў й д и . Я р ш п и ё л а д а м у р а б б о , эс к и б
куртлаш га келган ё н ғо к оли б келди.
- А м аки м м ен и р о с а м еҳ м о н қи лди ла! - м ақ тан д и бола.
- Қ а й с и қилган и ш и н гга м еҳм он қилди ам акин г? И ш -п и ш и га
б о қи ш д и н гм и ?
Б ола и н дам ай б ош эгди. А й т и б қ ў й м асм и ки н , д еган х аво - 
ти р д а ам аки си га б и р қараб қ ўй ди . У ж и л м ай и б кўзини ки сган ди , 
б о ла д ад и л л ан д и .
- Буви, с и зга ҳ ам оли б келд и м ! - д ед и у қого зга ў р о гл и қ
нарсан и д аст у р х о н га қўяркан.
И к р о м ж о н қоғоз и ч и д а ги б и р -и к к и б у р д а ёп ган нон , каб об - 
н и н гж азл ар и -ю , ош усти даги гўш тни к ў р и б ҳ а й р о н қолди. Қ ачон 
олиб улгурибди экан? Ч ойга кетган ид ам ики н? Балки ҳисоб -ки тоб
қ и л аёт ган и д а т у ги б қ ў й ган д и р ?! П и ш и қ л и ги н и к ў р и н г б у н и ? 
Ш у ёш и д а кай си б ола б у в и си га н арса или н ади . Н он н и «нан на» 
д еб ю р ган и канча!
К ам п и р н и н г к ўзлари ёш лан ди .
- С ў р а б олди нгм и, и ш ки л и б . Ў зи н г ея вер м ай сан м и , А крам - 
ж он б о лам -а! Б и з в а қ т и д а р о са е г а н м и з б у н а қ а л а р н и . О бқўй 
ҳ ал и ям , кечкурун ей сан ...
- Буви! - д ў қ қи лди у к ам п и рга. - С и з ҳам енг-д а! Я хш и 
овқат есан ги з, қари п қолм айси з! - д ед и у м еҳри ийиб.
- Ч ай н ай олсам экан б уни? — каб о б н и н г б и т та ж ази н и оғзига 
с о л и б а й л а н т и р а р к а н д е д и к а м п и р . - Қ а р и м а й н и м а, келин 
б ў лар м и д и м эн ди...
236

---

- К асал б ў лм ан г д ей м ан -д а, б уви , - д ед и б о ла хомуш торти б. 
Ҳ олбуви қиш ч и л л ад а қ атти қ о ғр и б қо л ган и н и эслади.
- Б олам б ояқи ш . к ў р қ и б қ о л ган , - д ед и у И кр о м ж о н га ю з- 
ланиб. - Қ и ш д а бош кў тар о л м ай ёти б ко л д и м . М у ш тд ек б ўли б
т е п а м д а ў т и р д и ш у. С а б з и -п и ё з и н и а л м о й и -а л ж о й и а р т и б , 
гўш тни к ати рм оч қи л и б ку й д и р и б б ў лсаям о в қ ат ки лди , обкелди
олди м га. О в қ а т га қ и й н ал д и . Х у л л ас, ш у н ақ а қи либ, о н а-б о л а 
ам аллаяпм из, укам . Ҳ аа... о та-о н а с и н и н гў р н и бош қа эди. Н им аям
ки лардим , б ош и ом он б ў лси н , и л о ё.
Д асту р х о н га ф о ти ҳ а ў қи лгач , И кром ж он қўзғалди.
- Б и р кўр ган т а н и ш , и к к и к у р ган б и л и ш , д ей д и л ар , укам . 
К елиб ту р и н г, м ана, кўри б о л д и н ги з. Бун гаям си зга ў х ш аган ак а 
керак. У м р и н ги зд ан б ар а к а т с п и н г, илоё...
О н а-б о л а у н и к ў ч а га ч а .у за т и б ч и қ и ш д и . Ҳ у ф то н б ў ли б
кети б ди , И кром ж он б и л м аб д и б у н и . Э н д и м о зо р б о ш и га б о р о л- 
м айд и, кеч. Э р тага ў т ар . И к р о м ж о н и л д ам лад и . А ср н ам о зи н и
ҳ а м ўқ и м ад и , ш о ш и л и ш и керак. Ш у н д а р у ҳ и д а бир ен ги л л и к 
сезди . Ю раги н и б осган то ш қ ай гад и р ғо й и б б ў лган д и ... У с т о ­
зи н и н г кў п ях ш и гапи б о р эд и : « Д у о л ар и ж о б ат б ў лад и ган бир 
ҳ о л ат б орки , б у н и к ў п ч и ли к б и л м ас. Д ей л и к , к ў ч ад а кетаёти б, 
бир одам о ёги н ги зн и гар ч ч а б о сса, си з у н и кой и ш ў р н и га у н д ан
к еч и р и м сў р асан ги з, у ҳам с и зга у зр и н и ай тса, ш у со н и яд а д у о ­
л а р и ж о б ат б ў лад и . Я ъ н и ки м , ж аб р кўр ган ҳам , ж аб р ки л ган хам
х ато ли ги н и ту ш у н са , б и р -б и р и н и к еч и р и б , раҳ м и н и еса, ан а ш у 
о н д а д у о лар и ж о б ат б ў л ад и , б ў там . Б ун и ун у тм ан г. Р аҳм ди лли к, 
к е ч и р и м л и л и к г о я т у л у г ф а зи л а т к и , т о ш ю р а к л а р н и э р и т а р , 
од ам ларн и ём он ли к дан қай тарар. Ш у боис ҳам бундай д ақ и қ алар
и л о ҳ и й га ўтад и » , - д ер д и . М а н а И к р о м ж о н б у н и н г м аъ н о си н и
эн ди т у ш у н д и . Б и р ҳ а қ и қ а т ў р н и н и б о ш қ аси эгаллади ...
Б у д у н ё ш у н д ай д ун ё. Ҳ ар к у н и ҳ а р д ақ и к а д а и м ти х о н то п - 
ш и р ам и з ва ҳ а ё т н и н г и л гар и -д а б и л м аган , м у тлақ о та са в в у р ҳам
қи л м аган ғо й и б и й ҳ а қ и қ а т л а р и н и а н гл а й в е р а м и з. Ш у т а х л и т
ин сон к о м и л ли к сар и о д и м л ар б алк и ...
* * *
С али м кў л т у б и д а азо б ч ек и б ё тар д и . Бу саф ар ў зи н и л о қ ай д
қилиб кўрсатиш га ҳам қўрқди. Б и лд и к и , беп арво, лоқайд бўлгани 
зам о н ж азо н и н г ян ги си н и ҳ о зи р л аш ад и .
Н у р си з к ў зл а р и н и о с м о н га қ а д а д и . Қ о п -қ о р а... Й ўк, ти м -
237

---

кўк эм ас, айнан қора. Кўл э с а қ о р ам ти р -қ и зи л . Бу ҳам қора-да, 
бари би р. Қ ора р ан гн и н г м у н ч а й и и х у н у к б ў л и ш и н и б илм аган 
экан. А сли бу рангни яхш и к ў р м асм и д и у ёкда?! А хир у -.унда 
овга чиқард и-ку! Қ о р о н ғи д а к ў з и л ғам аси н уч ун кора кўйлак 
ки ярди , қора кў зо й н ак ж он и эд и . О д ам л ар тан и м аси н д еб таки б
оларди . К у н д у зи т и р қ и ш -т е ш и к к а б и қи н ган су вар акд ай писиб 
ётиб, тун ки ри ш и н и ю раги ҳ ап р и қ и б п ой лард и . Ғ аф лат босган 
т у н роса эш келард и -д а қ и л и қл ар и га. Ў ғи р ли к қи лад и м и , карта 
ўй н ай д и м и ёки бирор ж онон б и л ан и ш рат қи лад и м и , ҳам м ае и га­
д а тун ях ш и эди. А н а ў ш а т у н эн д и ў зи н и катл қи ляп ти . Й илт 
этган , и гн ан и н г теш и ги д ай ҳ ам нур йўк. Биров б и р о в н и н г б аш а- 
расини ҳам кўролм айди. О гр и к бор. сую к л и кн и н г ш алоп лаш и-ю , 
б ан даларн и н г и н грагани эш и ти лад и . Я на м анави газан д алар бор. 
О ҳ, ч ак д и -ку яна бири! С у якл ар и гач а зи р қ и р ати б ю б орд и . Уҳ! 
А сли д а у н и н г суяклари йўғ-а, ш у н га ў хш аш о ғр и қ ҳис килди.
Б а ъ з и д а т о қ а т и т о к б ў л г а н б а н д и л а р б и р и н и н г у с т и г а
б и ри ч ики б, гўёки « к и р го к к а» т а л п и н и ш ад и . Б и л ъ ак с, б у ерда 
ки рго кн и н г ўзи йўк. С алим б у н и ал л ак ач о н ту ш у н ган . Т уб си з, 
қи ргокси з ҳовуз. Ҳ еч ким ҳеч ер га чиколм ай д и . Н им арсаларн и н г 
ян а бири ти ш лад и -ёв?! С ал и м н и н г к ў злар и д ан ўт ч ики б кетди. У 
ў зи н и ўн гл аб хам о л о л м аган д и . б и р о в у н и н г б о ш л ар и га қўлини 
қўй иб, д о д -во й кўтари б ю қ о р и га и н ти лд и . О қ и б атд а С ал и м н и
х ам , ў зи н и ҳам б аттар гар к этди.
С алим аллазам он ў ти б , ар а н г ю к о р и га калқи б чикди. О ёги га 
н и м ад и р ёп и ш и б олган... О ёги н и т и п и р л ат и б , ун и ту ш и р м о к к а 
у р и н д и . Э п лаёлм ад и . У эса х а д е га н д а х о в у з т у б и га то р тар д и . 
С алим и род а куч и ни тўп л аб , с у ю к л и к саҳ н и д а ту р и ш га ҳ аракат 
қ и лаётган д и . Ч ун к и кан ча ч у к у р га б о тган и сай и н газан д алар- 
ни нг ал м о й и -ал ж о й и ту р л а р и ж о н -ж о н и д ан ў т к а зи б ч ақ и ш га 
ш ай л ан ар д и . Ш у б о и с у к и й и н б ў л с а хам , у т е п а д а т у р и ш га
у р и н и б ётган ди .
О ёги га и лаки ш ган ни м арса, ян а ун и кўл т у б и га т о р т а кетди. 
Буни каран гки, кўлн инг ичи т ў л а б и ж -б и ж од ам экан. Гўё у озод- 
л и к к а ч и к аётган дай ж о н ҳ а л п и д а ҳ ам м аси у н га и л аш и б чўкиб 
б о р м о к д а эди. У л ар кайси т о м о н ю қ о р и -ю , қай си н и си к ў л н и н г 
т у б и эк ан и н и ф ахм лаб хам о л о л м асд и л ар . Ш у д ар аж ад а эсд ан 
огган , бир ал п о зд а эд и л ар ки , кай си т о м о н га б ў лса-д а, кетсалар 
б ў лган и эди. Бу т а л о т ў п д а у н и н г х ар ер и д ан , о ёғи -ю кўллари , 
со члари гач а ёпи ш иб. ч ан гал л аб ол ган б ан д и л ар д асти д ан С алим
238

---

ҳ у ш и д ан кетди. Б у ёғи ни м а б ў л ган и н и б и л м ай д и . Қ ан ч а чўкди, 
қаер га ч ў к д и , кўлн и н г қ ай си ж о й и га етди , б ехаб ар. Ў зи га кел- 
ган и д а кў л м у тлак о ғой и б б ў лган д и .
Қ а н д а й д и р о п п о к д а р в о з а к а р ш и с и д а о д ам гу ж . У л ар н и
к ў р и б С а л и м ҳ а й р о н қ о л д и . Ш у л а р н и н г б а р и у н г а и л а ш и б
ч и қ д и м и к и н ? Ў н м и н гга яқ и н од ам -а?!
А м м о э н д и ги н а азо б л ар д ан қутулган о д ам л а р х а в о ти р д а, 
б ў й и н л ар и н и қ и сган ч а ў т и р ар д и л ар . Гўё у л ар га ти н о ли ш уч ун
б и р с о н и я г и н а и м к о н б е р и л га н д а й . К и м д и р й и ғл а р , к и м д и р
қ ал ти р ар , б аъ зи л ар эса оғр и ётган ж о й л ар и га к аф т л ар и н и қў й и б
д ав о л а га н б ў лар д и л ар . Б а н д и л а р н и н г б ари бир хил, ж у д а н ози к 
м ато д ан ти к и л ган эн ги л -б ^ ш ки й и ш ган д и .
С али м б у н га эъ т и б о р қ$и,ди. Ҳ ам м ага м ах су с ки й и м бери л- 
д и м и , д ем ак , ҳ о в у зга қай ти ш лг.йди эн ди. Б у н д ан хо ти р ж ам .
Б ан ди лар б и ри н -си ри н д ар во зад ан ичкари кирар, лек у ердан 
қ ай ти б чиқи ш й ў қ эди. Қ ан д ай ж о й б ўлд и эк ан бу ер?
Ш у х а ё л д а С ал и м эш и к т а ги д а ў т и р га н д о н и ш м а н д н а м о
бир ч о л га яқи н лаш д и . «қар қ ал ай , у-б у н арса б и лса кер ак » , ту с- 
м оллад и у.
Б о ш қ а л а р д а й д о д с о л м а я п т и , к ў з л а р и н и б и р н у қ т а г а
қ ад аган ч а со ки н ў ти р и б д и . Ш у н д ай нурон ий ч о лн и н г у билан 
бир ҳ о в у зд а азоб ч ек кан и ғал ати тую л ар д и .
- Қ аер д ам и з? Ҳ еч н и м ага ту^ш унмаяпман? - д ед и у д о н и ш ­
м а н д н а м о ч о л га ю злан и б . Ч ол и л к и с ер д ан н и го ҳ и н и у зи б у н га
қарад и .
- Ҳа! - д ед и бир н и м ан и эсл аган д ай . - В ақти илоҳи й д е й ­
д и л ар б у н и . А сли ерд аги в о қ ео т л ар б и л ан б и зн и н г аҳ в о л и м и з 
ниҳояти бир-би ри га боглиқ. А гарки, м улк олам идаги бирон соли ҳ 
эзгу и ш лар қилса, бу е р д а азо б ч ек аётган б ан д и л ар м ах ф и р ат 
э т и л гу в си . Ҳ о зи р д а ў н м и н гга яқ и н оси й қ и ём атга қ а д а р авф
эти л д и . Б и зга м у в ақ қ ат ҳ о л а т и н ъ о м қи ли н д и . Т у ш у н и ш и м ч а, 
х ато лар и м и зн и т у зати ш и м и з у ч у н я н а б и р и м к он и ят б ер и л д и
ш ек и л л и . У ёғи н и ... Ҳ али ту ш у н ти р и ш ад и . М ен ҳ ам эл ас-эл ас 
б и л ган л ар и м . Бу д у н ё га ким кели б кўри бд и, д ей си з...
- С и з ҳам ҳ о ву зд ам и д и н ги з? - савол н азари б илан қари яга 
қар ад и С али м .
- Ҳ а й р о н б ў ляп си зм и ? Ҳ аа, - д ед и у ч ў зи б . - Д у н ё н и н г и ш ­
лар и . Б еай б п ар вар д и го р , д ей д и л ар , - у бир м у д д ат ж и м қолди. 
К ей и н э с а к у ти л м аган д а аччиқ и стеҳ зо б илан деди:
239

---

- Х аеи с бўлгаи м ан ! Кўп б и л и б , б и л ган л ар и м н и о д ам л ар га 
ўргатм аганм ан, - чол яна ни гоҳи ни бир н уктага қад аб ў й га т о л д и . 
- Балки эн ди б у хатой им ни т у з а т а ол ар м ан ... ки м б и л ад и ? Одам 
б у ёк к а ў тган и д ан кейин ў зга р а р экан.
Ч ин дан-да ш у н д ай л и ги н и С алим бири н чи к у н и ё қ с е зга н д и . 
Л еки н с и р а т у ш у н о л м а ё т га н д и .
- Қуюк, каттик жисмингиз нобуд бўлгач, хулқингиз ҳам, истакла- 
ри н ги з ҳам лати ф т а н а н ги з с и н гар и м ай и н лаш и ш и таб и и й -к у !
- Ў зим ў зи м га ў х ш ам ай ко л д и м . Қ ай бири м ен м ан асли, 
хай рон м ан .
Чол м и й и ги д а кулиб кўйди.
- Р ости га кўчсак, ҳ о зи р х ам си з сиз эм ассиз. Л ати ф т ан а- 
ни таш лаб , руҳи н ги з о см о н га кетади . Ў ш а ру х и н ги з асл и н ги з 
б ўлад и , биродар.
- Ҳ ози р-ч и ? Ҳ озир к аер д ам и з д ў за х д а б ў лм ай ? Т уш ган ери- 
м и з д ў зах эм асм и д и хал и.
- Д ўзах... у ёкка киём атдан кейин ки рилади . К ўрган лари н ги з 
тасав в у р эди. Т ан и ш у в... Э н д и келган ж о й и м и зга ёки т у р б ат га 
к ай тари лсак керак. Б уёғи ни м а б ў ли ш и н и , оч и ғи , б и лм ай м ан . 
Ф ақ ат бир нарса аён. Б и зга ёл ғо н м у ҳ л ат б ерилди! Ч унки чин 
м ухдатим и зтугаган. Буниси бир имконият. У м ри нгизн и сарҳисоб 
килиб, хатолари н ги зн и ту ш у н и б олинг. Х удди ў ш а м уам м о лар га 
қай та дуч кели ш и н ги з эҳ т и м о л д ан ҳ оли эмас. А й н и қса, гу н о ҳ
каерд ан , қачон б о ш л ан ган и н и . Ҳ ам м а ra n ш унда. А н а эн д и акл 
и ш лати б хам ж ан н атга ки ри ш м ум ки н эк ан , д еб ўй лаяп си зм и ?! 
А қ л и ш л ати ш д е г а н д а и лм и и л о ҳ и й н и а й тд и м , я н гл и ш м а н г. 
Б и зн и н г ердаги м у н о саб ат л ар и м и з х ам асли и лоҳи й дан ди р.
Чол ўрни дан турди ва д а р в о з а то м о н о д и м лаб кетди. С алим
хам ун га эргаш ди.
О д ам л ар а н ч а т и н ч л а н га н , о п п о к д ар в о зад а н оки б ки риб
б о р м о к д а эдилар. Ш у п ай т С али м у л ар о р аси д а т ан и ш ч еҳран и 
к ў р ган д ай б ў л д и . «Ў хш атди .м , ш ек и л л и !» д е б ў й л ад и аввал . 
Й ўк, ўш а - М ахм уд! Б ош ин и эгган кў й и хом уш кетяп ти . Ж у д а 
чарч аган. У н га рўп ара б ў л и ш д ан чўчи д н , н егад и р. Г арчи судд а 
ўзи н и ж аб р д и й д а килиб к ў р сатган б ўлса-д а, аввал-бош ун и шу 
й ўлга бош лаган , ун га у с т о зл и к қи лган шу М ахм уд эм асм и д и ?! 
Т ў ғр и , кейин аж рали б к етд и лар. У ёғл и қ қ и н а, б ех ав о т и р ж ой 
топ и б олди ку-я, ам м о С ал и м н и аро й ў л га т аш л а д и . Б олалп ги д ан
240

---

ў ғи р л и к қи либ суяги котган С али м не қ и лари н и б и лм ай қолди. 
Қ и л м аган и ш и н и қ и л д и , б и л м аган и н и ўрган д и .
« Я х ш и си , м ан ав и ч о л д ан қ о л м асл и к к ерак , - ў й л а д и у. -
Б алон и б и л ар экан !» С али м ч о л н и н г м и қти гавдаси н и кўздан 
қ о ч и р м асл и к к а у р и н д и . У н и қ о р ал аб кетавер д и . Л ек и н ... Ҳ али
ҳеч н и м а б ўлм ай ту р и б д и л ги р л и к б о ш л ан ган д и . Ч у н к и у би- 
л а р д и , б и р ку н м ас б и р кун а л б а т т а , М а ҳ м у д б и л а н ю зм а-ю з 
кел ад и . Б у м у қар р ар . Ш у н д ан ю р аги ғаш лан д и . Ҳ о зи р ги н а а зо ­
блар д ан қуту л и б , эр к и н -эм и н о д и м л аётган С ал и м д ан асар ҳам
қолм аганди. Бир ф ай ласуф қали ю з берм аган бахтси зли кн и ўйлаб 
с и қ и л га н о д ам н и н г ў зи ғи р т аҳ м о к д и р , д ега н экан.
Бу д у н ёи си н о ат д а ун и н и м ал ар кутаётган и н и қ ай дан ҳам
б и л с и н . М а ҳ м у д ҳ а м ў з г а р г а н д и р , а х и р . Ҳ ар қ а л а й д ў за х и й
қ и й м а л а г и ч д а н ў т и б , у ҳ ам и л г а р и г и з а ҳ а р л и , ҳ о к и м п а р а с т
х у л қ и д ан қуту л ган д и р . Ҳ а, ҳ ар не к и л ган д а ҳам эн д и ги м ун оса- 
б ат л ар б о ш қ ач а б ў л са керак...
* * *