T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

«Sivilizatsiya»  tushunchasi. 
Ma’lumki,  lotin  tilidagi  «civilis» 
so‘zi  asosida  shakllangan,  fuqaroviy,  ijtimoiy  degan  ma’nolarni 
anglatadigan  mazkur  tushunchani  ilm-fan  tarixida  dastlab 
S h et­
land tarixchisi va faylasufi A.Fergyusson  (1723—1816) jahon tari- 
xiy jarayonining  ma’lum bir bosqichini  ifodalash  uchun,  fransuz 
m a’rifatparvarlari  esa  aql-idrok  va  adolatga  asoslangan  jamiyat, 
degan  m a’noda  ishlatgan  edilar.  Undan  keyin  ham   sivilizatsiya 
tushunchasiga  turlicha  mazmun  berish  davom  etdi.  Ayrim  holda 
uni madaniyatning, ba’zan faqat moddiy madaniyatning sinonimi 
sifatida  ishlatgan  bo‘lsalar,  nemis  faylasufi  O.Shpengler  esa,  ak- 
sincha,  uni  madaniyatning  antipodi ma’nosida,  ya’ni  madaniyat­
ning  halok bolish jarayoni  bosqichini  xarakterlash  uchun,  ingliz 
sotsiologi va  tarixchisi A.Toynbi  esa  o‘ziga xos va  nisbatan yopiq 
bolgan jamiyatlarni  ifodalash  uchun ishlatgan.
Sivilizatsiya tushunchasining  mazmunini belgilashda turfa xil- 
lik  hozirgi  vaqtda  ham  saqlanib  qolmoqda.  Bu  tushuncha:  1)  ij­
timoiy  rivojlanishning  yovvoyilik va varvarlikdan  keyin  keladigan 
bosqichini;  2)  umuman  kishilik jamiyati  rivojlanishining  ma’lum 
bir bosqichini  (masalan,  neolit,  nokapitalistik yoki hozirgi  zamon 
sivilizatsiyasi);  3)  m a’lum  bir  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyani;  4) 
geografik  jihatdan  farqlanuvchi  birliklarni  (masalan,  Yevropa 
yoki  Osiyo  sivilizatsiyasi);  5)  diniy mansubligiga k o la,  farqlanuv­
chi  madaniy  birliklarni  (masalan,  xristian  yoki  islom  sivilizatsi­
yasi);  6)  kelib chiqishi va planetar mansubligiga k o la  farqlanuvchi 
birliklarni  (masalan,  Yer  sivilizatsiyasi,  Yerdan  tashqaridagi  sivi- 
lizatsiyalar);  7)  etnik  asosga  k o la   farqlanuvchi  ijtimoiy-madaniy 
birliklarni  (masalan,  qad.  Misr  yoki  Bobil  sivilizatsiyasi)  va  shu 
kabi  ma’nolarni ifodalash uchun qollanib  ke moqda.
Sivilizatsiya  tarixning,  jamiyatning  sifatiy  o‘ziga  xosligini, 
u  yoki  bu  mamlakat  doirasida  amal  qiladigan,  ishlab  chiqarish
153

---

kuchlari,  inson  faoliyati,  madaniyati  tomonidan  belgilanadigan 
umumiy  ijtimoiy  qonuniyatlarning  spetsifikasini  ifodalaydi.  Bu- 
larning barchasi sivilizatsiyani yaxlit birlik sifatida mavjud bolishi 
uchun  imkoniyat  yaratadi.  Bu  sifatiy  xususiyatlarning  yo‘qolishi 
sivilizatsiyaning halokatini  anglatadi.
Ushbu  mulohazalardan  shuni  xulosa  qilib  aytish  mumkinki, 
sivilizatsiya  tushunchasi  muayyan  xalq,  mamlakat  (jamiyat)ga 
yoki  uning  rivojlanishining  sifatiy  jihatdan  farqlanuvchi  ayrim 
bosqichlariga nisbatan ishlatilgandagina,  u aniq ilmiy mazmunga 
va  demakki,  metodologik  ahamiyatga  ega  boladi.  Aynan  etnik 
birliklar,  mamlakatlar  darajasida  sivilizatsiyaning  o‘ziga  xosligi, 
asosiy xarakteristikalari  o‘zini yaqqol  namoyon  etadi.