T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

«Madaniyat»  tushunchasi. 
Bu tushuncha  (arabcha shaharga oid, 
farovon  maskan,  taraqqiyot  o‘chog‘i)  tabiat  va  o‘zaro  munosabat- 
larda aks etadigan inson faoliyatining o‘ziga xos shaklini ifodalaydi 
va  individning  hayotiy  faoliyati  (shaxsiy  madaniyat),  ijtimoiy  gu- 
ruh  yoki jamiyatning  faoliyat  usuli  (ijtimoiy  madaniyat)ni  aks  et­
tiradi.  Dastlab madaniyat tushunchasi insonning tabiatga maqsadga 
muvofiq tarzda ta’siri  (yerga  ishlov berish,  tabiiy boyliklardan  foy- 
dalanish va h.k.) hamda insonning o‘zini tarbiyalashi va bilim olish 
ma’nosida  qo‘llangan  bo‘lsa,  keyinchalik  turli  xalqlar  madaniyat­
ning  o‘zaro  yaqinlashuvi,  munosabatlarining  ifodasi  o‘laroq jahon 
madaniyati,  tamaddunlar madaniyati tushunchalari paydo bo‘ldi.
Inson  faoliyatining  ikki  asosiy  turi  —  moddiy  va  ma’naviy 
yaratuvchanlikka  ko‘ra,  madaniyat  moddiy va  ma’naviy  madani- 
yatlarga bo'linadi.  Moddiy madaniyat moddiy faoliyatning barcha 
sohalari hamda ularning har birida erishilgan  natijalar — mehnat 
qurollari,  turar-joy,  kundalik turmush buyumlari,  kiyim-kechak, 
transport,  aloqa  vositalari  va  shu  kabilarni  o‘z  ichiga  oladi.
156

---

Ma’naviy  madaniyatga  aqliy va  m a’naviy yaratuvchanlik  sohalari
— bilim,  odob-axloq,  ta’lim-tarbiya,  huquq,  falsafa,  din,  nafosat, 
fan,  san’at,  adabiyot,  folklor,  asotirlar va  shu  kabilar kiradi.
Uyg‘onish 
va 
ma’rifatparvarlik 
davrlarida 
madaniyat 
yetukligi  deganda  inson  va  jamiyat  hayotida  insonparvarlik, 
ma’rifatparvarlik g‘oyalari ustuvor o‘rin tutishi lozimligi tushunil- 
gan.  Jamiyatdan tashqarida madaniyat mavjud.  Masalan,  Ijtimoiy 
munosabatlardagi  har  qanday  o‘zgarish  madaniyatga  ta’sir  etadi 
va  unda  bu  munosabatlar  qanday  natijalarga  olib  kelishi  o‘ziga 
xos tarzda  namoyon boladi.  Shu bois  madaniyat nafaqat  o‘tmish 
yoki  bugungi  kun,  balki  kelajakka  nisbatan  munosabatning  ifo- 
dasi  hamdir.  Madaniyat  inson  faoliyatining  ham  mahsuli,  ham 
sifat  ko‘rsatkichi.  Insoniyat  o‘zi  ham  pirovard  natijada  madani­
yat  mahsulidir.  Madaniy  muhit  qanday bolsa,  inson  ham  shun­
day  shakllanadi.  Madaniyatning  ijodkori,  eng  avvalo,  xalq.  Xalq 
madaniyatida  ajdodlar  yaratgan  moddiy  va  ma’naviy  boyliklar 
jamlangan.  Ularni  o‘zlashtirmay,  bilmay turib,  madaniyatli kishi 
boiish  mumkin  emas,  madaniyat  rivojida  noyob  iste’dod  sohib- 
lari:  fan,  adabiyot,  san’at  ahli ham katta  o‘rin tutadi.  Ular tufayli 
madaniyatda yangi  yondashuv,  ijod turlari,  badiiy-estetik qarash- 
lar yuzaga keladi.  Bugungi kunda jahon miqyosida keng tarqalgan 
ayrim  kasb  turlari  madaniyatning  alohida  shakli  sifatida  e’tirof 
etiladi.  Masalan,  kitobat  madaniyati,  kulolchilik  madaniyati,  bi- 
nokorlik,  mashinasozlik,  temirchilik,  ipakchilik madaniyatlari va 
h.k.  Bundan tashqari,  fanda  madaniyatning barcha xalqlar hayo­
tida  alohida  o‘rin  tutadigan  turlari  ham  qayd  etiladi.  Masalan, 
qishloq  xo‘jaligi  madaniyati,  texnologik  madaniyat,  mintaqaviy 
madaniyat  va  h.k.  Bu  hoi  madaniyat  turlarini  alohida-alohida 
hamda  qiyosiy  o‘rganish  yondashuvining  shakllanishi,  fanning 
alohida tarm ogl  sifatida  ajralib  chiqishiga  olib  keldi.