T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

Uchinchisi  —  istisno  qonuni 
nozidlik  qonunining  mantiqiy 
davomi boMib,  fikrning to‘liq mazmunini  qamrab  olib,  bayon  qi- 
lingan  ikki  zid  fikrdan  biri  chin,  boshqasi  yolg‘on,  uchinchisiga 
o‘rin yo‘q  ekanligini  ifodalaydi.
Bu  qonun  fikrlar  o‘rtasidagi  zid  munosabatlarni  ifodalaydi. 
Agarda  zid  munosabatlar  fikrning  to‘liq  mazmunini  qamrab 
olmasa,  ikki  zid  belgidan  boshqa  belgilarning  ham  mavjudligi 
ma’lum  bo‘lsa,  unda  «Uchinchisi  —  istisno»  qonuni  amal  qil- 
maydi.
Istisno  qonuni  quyidagi  holatlarda  qo‘llanadi:
1.  Alohida  olingan  yakka  buyumga  nisbatan  bir  xil  vaqt  va 
munosabat  doirasida o‘zaro  zid  fikr bildirilganda.  Masalan:
Toshkent  — 0 ‘zbekistonning poytaxti.
Toshkent  — 0 ‘zbekistonning poytaxti  emas.
2.  Son va sifatiga ko‘ra o‘zaro zid mulohazalar bayon qilingan- 
da, buyum va hodisalarning sinfi haqida tasdiqlab bayon qilingan 
mulohaza bilan,  shu sinf buyum va hodisalar ning bir qismi haqi­
da inkor etib bayon qilingan mulohazalardan biri chin,  ikkinchisi 
yolg‘on,  uchinchisiga  o‘rin bo‘lmaydi.
207

---

Masalan:
Hamma  san’atkorlar qo‘shiqchidir.
Ba’zi  san’atkorlar qo‘shiqchi  emas.
Bu  ikki  mulohaza  bir  vaqtda  chin  ham,  yolg‘on  ham  bo‘la 
olmaydi.  Ulardan biri  (Ba’zi san’atkorlar qo‘shiqchi emas)  albatta 
chin,  ikkinchisi yolg‘on,  uchinchi mulohazaga  o‘rin yo‘q.
Demak,  Uchinchisi  — istisno  qonuni:
1.  Ikki zid yakka mulohazalarga  nisbatan.
2.  Umumiy  tasdiq  va juziy  inkor  etuvchi  mulohazalarga  nis­
batan.
3.  Umumiy inkor va juziy tasdiq mazmunidagi  mulohazalarga 
nisbatan  qo‘llanadi.
«Uchinchisi  —  istisno»  qonunida  ham,  nozidlik  qonunidagi 
kabi  vaqt,  munosabat,  obyekt  aynanligiga  rioya  etish  shart,  aks 
holda bu  qonun  o‘z  kuchini yo‘qotadi,  fikrning  izchilligiga zarar 
yetadi va  mantiqsizlikka yo‘l  qo‘yiladi.
«Uchinchisi — istisno»  qonuni,  boshqa mantiqiy qonunlar sin- 
gari,  ziddiyatli  mulohazalarning  chin  yoki  yolg‘onligini  aniqlab 
berolmaydi.  Buning uchun voqea va hodisalarning rivojlanish qo- 
nuniyatlarini  bilish  talab  qilinadi.  Inson  o‘z  bilimlariga  asoslan- 
gan holda  o'zaro  zid  mulohazalardan  qaysi biri chin yoki yolg‘on 
ekanligini aniqlaydi.  Bu qonun o‘zaro zid mulohazalar bir vaqtda 
chin bo‘lmasligini tasdiqlaydi.