T o s h k e n t «vektor-press»

ishla:
  o'zak  —
21

---

ish,
  so‘z  yasovchi  qo'shim chasi  — 
la',  ishdan:
  o ‘zak  — 
ish,
 
so'z  o ‘zgartiruvchi  qo ‘shim cha  — 
dan
  kabi);  sifatlarni 
aniqlab,  tagiga  to'lqinli  chiziq  cliizish;  m atndagi  bo'lishsiz 
fe’llarning  tagiga  ikki  to'g'ri  chiziq  chizish;  matndagi "biror 
so'zga  (so'z  aniq  ko'rsatiladi)  o'zakdosh  so‘zlar  tanlash; 
ikki  yoki  uch  gapdagi  (gaplar  aniq  aytiladi)  ega,  kesim 
va  ikkinchi  darajali  bo'laklarni  aniqlab,  eganing  tagiga 
bir,  kesim ning  tagiga  ikki  to'g'ri  chiziq,  ikkinchi  darajali 
bo'laklarning  tagiga  to'lqinli  chiziq  chizish;  kelishiklar 
bilan  turlangan  otlarni  aniqlab,  kelishik  nom ini  yozish; 
egalik  qo'shim chasi  tagiga  chizish  va  ustiga  shaxs-sonini 
yozish;  kishilik  o lm oshlarining  tagiga  chizib,  ustiga  shaxs- 
sonini  yozish;  shaxs  va  sonda  tuslangan  fe’llarni  aniqlab, 
shaxsi,  soni,  zam onini  yozish.
Shuningdck,  o'quvchilarning  um u m iy  saviyasini,  eshi- 
tish,  ko‘rish  qobiliyatlarini,  tevarak-atrofda  bo'layotgan 
o'zgarishlar,  yoshlikdan  o'zlari  bajarishi  lozim  bo'lgan 
barcha  ishlarning  mohiyatiga  tushunib,  hayotga  tatbiq 
etishlarini  hisobga  olib,  iqtisodiy,  huquqiy,  ayniqsa,  ekolo- 
giyaga  doir  mavzularda  ham   m atn la r  berildi.  Bu  m atnlarn i 
eshitib  yozish  orqali  ularda  m as’uliyatni  his  va  idrok  etish 
uquvi  paydo  bo'ladi.  Musiqa  orqali  ta ’sir  etish  uchun 
diktant  yozish  paytida  m ayin  kuy eshittirish,  diktant  yozish 
oralig'ida jism oniy  harakatlar  bajarib,  dam   olish  daqiqasini 
o'tkazish,  tasviriy  san’at,  badiiy  m ehnat,  m atematika 
fanlari  bilan  ham   bog'lanish  o'quvchilar  savodxonligini, 
estetik  didini  o'stirishga  yordam  beradi.
D I K T A N T N I   T E K S H I R I S H   VA  T A H L I L   Q I L I S H
0 ‘quvchilarga 
diktant 
yozdirilganidan 
keyin 
uni 
tekshirish,  baholash  va  navbatdagi  yozuv  darsida  uni  tahlil 
qilish  m u h im   ta ’lim-tarbiyaviy  aham iyatga  egadir.  C h u n k i 
o'q uvchilar  d iktantni  yozganlaridan  keyin  yo‘l  qo'ygan 
kam chiliklarini  va  olgan  baholarini  bilishga  qiziqadilar. 
Tekshirilgan  dik tantn i  belgilangan  vaqtda  tahlil  qilish 
bilan  o'quvchilarning a n a  shu  istaklari  qondiriladi.  Bundan

---

tashqari,  dik tan td a  yo‘l  qo'ygan  xatolari  takrorlanishining 
oldi  olinadi.
Ayrim  o'qituvchilar  kun  ora  d iktant  yozdirsalar  ham, 
u ning  natijasi  bilan  o ‘quvchilarni  xabardor  qilmaslik 
hollari  uchraydi.  Bunda  o'quvchilar  savodxonligi  tekshirib 
ko'riladi-yu,  kam chiliklarning  oldi  olinmaydi.  Natijada, 
o'quvchi  qaysidir  so'z  yoki  gapni  bir  necha  m arta   xato 
yozib  qo'yadi.  Bulling  oldini  olish  uchun  barcha  turdagi 
yozma  ishlar  m e ’yoriga  rioya  qilish  va  vaqtida  tekshirib, 
tahlil  qilish  maqsadga  muvofiqdir.
O 'quvchilarning  barcha  turdagi  yozma  ish lari n i  teksh i- 
rishda  imlo  va  tinish  belgilaridagi  xatolar  bilan  bir  qatorda 
chiroyli  yozuv  sifatiga  ham   e ’tibor  beriladi.
1—2-sinflarda  o'quvchi  xato  vozgan  so'zni  chizib, 
ustiga  to'g'risini  yozib  ko'rsatiladi.  Tinish  belgilari  ham  
shu  tartibda  to'g'rilanadi.
3—4 -sinflarda  o'quvchi  xato  yozgan  so'zning  tagiga 
chizib  qo'yilishi  kifoya.  Tinish  belgi lari  qo'yilm agan  bo'lsa 
qo'yiladi,  xatolari  bo'lsa,  tuzatiladi.
O'q uvchilar  yozma  ishini  baholashda  quyidagi  m e’yor- 
dan  foydalanish  m umkin:
— agar  o'quvchi  xatosiz,  chiroyli  yozib,  topshiriqni 
ongli  bajargan  bo'lsa,  uning  ishini  n am u na  sifatida  maqtab, 
ko'rgazmaga  qo'yiladi;
— agar  o'quvchi  yozma  ish  va  qo'shim cha  topshiriqlar- 
ning  to 'rtd a n   uch  qismini  to'g'ri  va  ongli  bajarsa,  «4» 
baho  qo'yiladi.  U ning  xatolari  asta  tushuntiriladi  va  unda 
keyingi  safar,  albatta,  a ’lo  bajarishi  m umkiniigiga  ishonch 
hosil  qilinadi;
— agar  o'quvchi  yozishi  va  bajarishi  kerak  bo'lgan 
ishning  yarm idan  ko'prog'ini  to'g'ri  va  ongli  bajarsa, 
bunday  o'quvchi  bilan  qo'shim cha  ravishda  ish  olib 
boriladi.
1 
-sin f  o'quvchilarining  ishlari  «qoniqarli»  yoki  «qoni- 
qarsiz»  deb  og'zaki  baholanadi.
2—4 -sin f  o'quvchilarining  ishlari  quyidagicha  bahola­
nadi:
23

---

—  agar 
0
‘quvchi  tekshirish  d iktantini  to'g'ri  va  chiroyli 
vozgan,  biroq  ayrim  harflarni  tuzatgan  bo'lsa.  keyingi 
safar  xatoga  yo‘l  qo'ymasligi  ta’kidlanadi;
— agar  o‘quvchi  d ikta ntd a   2  ta  imlo  va  bitta  tinish 
belgilariga  oid  xatoga  yo'l  qo ‘ygan  bo'lsa,  shuningdek, 
ayrim  h a rf   shakllarini  noto'g'ri  yozib  tuzatgan  bo'lsa, 
bunday  o'quvchilar  bilan  yakkam a-yakka  ish  olib  boriladi;
—  agar  o'quvchi  3  ta  imlo  va  2—3  ta  tinish  belgi lariga 
oid  yoki  4  ta  imlo  va  2  ta  tinish  belgilariga  oid  va  undan 
ko'p  xatoga  yo'l  qo'ygan  bo'lsa,  yozuv  sifati  talabga  javob 
berm asa  va  tuzatishlari  bo'lsa,  bunday  o'quvchilarga 
amaliy  yordam  beriladi.
D ik tantda   quyidagi  xatolar  hisobga  olinmaydi:
a) 
o'quvchilarga 
o'rgatilm agan 
qoidalar  yuzasidan 
qilingan  xatolar;
b)  gap  oxiriga  nuqta  qo'y ilm agan  bo'lsa-yu,  keyingi  gap 
bosh  h a r f  bilan  yozilsa;
d)  gap  m a ’nosini  buzm agan  holda  biror  so'z  boshqa 
so'z  bilan  alm ashtirib  yozilsa.
O'q uvchilar  ishini  tekshirish  va  baholash  ehtiyotkorlik 
bilan  amalga  oshirilishi  kerak.  B uning  uchun  xatolarning 
sabablari  aniqlanib,  ko'pchilik  o'quvchilar  to m onidan   yo'l 
qo'yilgan  xatolar  ustida  ishlanadi.  J u m ladan ,  o'quvchilar 
quyidagi  sabablarga  ko'ra  xato  yozishlari  m um kin:
—  gap  yoki  undagi  biror  so'z  m a ’nosini  tu shunm a g a n - 
larida.  Shuning  uchun  yozdiriiadigan  m atn d a   o'quvchilarga 
notanish  so'zlar  bo'lsa,  doskaga  yozib  ko'rsatish  va 
m a’nosini  tushuntirish  lozim.
—  imlo  va  g ram m atik a  qoidalarini  ongli  o'zlashtir- 
m aganliklari  sababli.  Bu  xatolikning  oldini  olish  uchun, 
albatta,  darslarda  har  bir  qoidaning  o'quvchilar  tom o nid an 
puxta  va  m u sta h k a m   o'zlashtirilishiga  e ’tibor  berish  kerak. 
Buning  uchun  o'rganilgan  qoidaga  daxldor  m ashqlarni 
bajarish,  har bir  m ashqni  bajarishda  ularga  daxldor qoidani 
eslatib  turish  zarur.
—  imlo  qoidalarini  bilsa  ham,  uni  unutib  qo'yish 
natijasida.  Bunday  xatoga  yo'l  qo'ym aslik  uchun  shu  qoi-
24

---

daga  oid  m ashqlardan  ko'proq  ishlatish  kerak.  Masalan, 
«Shahar  nomlari 
bosh 
h a rf  bilan  yoziladi» 
qoidasi 
o'rganilganidan  keyin, 
Namangan,  Toshkent,  Sam arqand
 
kabi  shahar  nomlari  yozib  ko‘rsatiladi.  Shahar  nom lari  gap 
orasida  kelganda  h am   o'quvchilar  xatoga  yo‘l  qo'yishlari 
m u m kin.
Dem ak,  o'quvchilar  bilimi  puxta  emasligi,  e’tiborsizlik 
bilan  yozishlari,  imlo  qoidalarini  unutib  qo'yishlari  va 
yozayotgan 
so'zlarining 
m a ’nosiga 
tushunm asliklari 
natijasida  xatolarga  yo‘1  qo'yar ekanlar.  Bunday  xatolarning 
oldini  olish  uchun  diktant  yozdirishdan  oldin  o'rganilgan 
qoidalarga  mos  turli  m ashqlarni  bajartirish  lozim.
O'quvchilarning 
ko'pchiligi 
xato 
yozgan 
so'zlar 
to'g'rilanib,  doskaga  ustun  shaklida  yoziladi.  Bu  so'zlarni 
o'quvchilar  daftarlariga  ko'chirib  yozadilar.
Yozdirilgan  m atn  tekshirilib,  baholanganidan  keyin 
navbatdagi  yozuv  darsida  yoki  darsning  bir  qismida  o'quv­
chilar  bilan  tahlil  qilinadi.  Tahlil,  xatolar  ustida  ishlash 
o'quvchilarning  savodxonligini 
oshirishga  ijobiy  ta ’sir 
etadi.
25

---