T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

1. Yoshlar huquq erkinliklari xalqaro huquqiy asoslarini 
shakllanishi va  rivojlanishi
Insoniyati  tarixi  bir  necha  ming  yilliklar  ichida  yoshlarni  alohida 
ijtimoiy  qatlam,  jamiyatining  barcha  bilan  teng  a ’zosi  sifatida  o'm iga 
unchalik  ahamiyat  bermay  keldi.  Va  nihoyat,  fuqarolik  jamiyati 
kurtaklari  va unsurlari paydo bo'lganidan keyin yoshiaming jamiyatdagi 
o 'm i  masalalari  ko'tarila  boshlandi.  AQSHda  1776-yilda,  Fransiyada 
1849-yilda  inson  huquqlarini  himoyalash  masalalari  ko'tarilib,  uning 
tarkibiy  qismi  sifatida  yoshlar  va  bolalar  huquqlarini  himoyalash 
g'oyalari  ilgari  surila  boshlandi.  Dastlab,  1833-yilda  Angliyada  9 
yoshgacha  bo'lgan  bolalami  fibrikalarda  ishlatish  ta’qiqlandi.  1896- 
yilda Germaniyada o 'z  bolalariga tazyiq qiladigan ulami tahqirlaydigan, 
yoki  ularga g'am xo'rlik qilmaydigan ota-onalami jazolashga doir qonun 
qabul  qilindi.  1899-yilda  AQSHda  dastlabki  yuvenal  sudlar  tashkil 
topdi.
1919-yilda  jahon  xalqaro  hamkorligini  rivojlantirish  maqsadida 
tuzilgan  Millatlar  Ligasi  Bolalar  ravnaqi  qo'mitasini  ta’sis  etdi.  U  o 'z  
e ’tiborini  qarovsiz  qolgan  bolalar,  etimlar  va  qullikka  tushib  qolgan 
bolalarga  qaratdi.  Bu  paytda  bolalar  himoyasiga  doir  nodavlat 
tashkilotlar shakllana boshladi.  Bolalami  qutqarish xalqaro  ittifoq  (Save 
the Children International  Union) birinchi jahon urushidan keyin tuzildi. 
1924-yil  24-  sentyabrda  Millatlar  Ligasininn  Bosh  assambleyasi  Bola
360

---

huquqlari Jeneva deklarastiyasini  qabul qildi.
1959-yil 20-noyabrda BMTning Bosh  Assambleyasi Bola huquqlari 
deklarastiyasini  qabul  qildi.  Shu  davrdan  boshlab  20-noyabr  Bola 
huquqlari  kuni  sifatida  nishonlanib  kelinmoqda.  1995-yilda  BMTning 
Bosh 
Assambleyasi 
tomonidan 
“Yoshlar  bo'yicha 
umumjahon 
harakatlar  dasturi”  qabul  qilindi.  Ushbu  dastur  har  bir  mamlakat 
miqyosida  tegishli  chora-tadbirlar  ko‘rilishi,  butun  dunyoda  yoshlar 
sharoiti,  holatini  yaxshilashga qaratilgan xalqaro  loyiha va dasturlaming 
amalga  oshirilishi  uchun  mustahkam  zamin  va  yoM-yo‘riqlami 
ta’minlab berdi.
Mazkur  dastumi  hayotga  tadbiq  qilish  uchun,  aw alam bor,  yoshlar 
orasida  asosiy  inson  huquqlari  va  erkinliklarining  to‘liq  bajarilishi, 
amalga  oshirilishini  ta’minlash,  hamda  barcha  mamlakatlar  bunday 
huquq  va  erkinliklaming  buzilishiga  qarshi  aniq  choralaming  ko‘rishi, 
kamsitmaslik,  baG'rikenglik,  xilma-xillikka  hurmat,  turli  diniy  va etnik 
qadriyatlarga,  madaniy,  falsafiy  qarashlarga  hurmat  tamoyilini  ilgari 
surishi,  barcha  ayol  va  erkaklar  uchun  imkoniyatlar  tengligi, 
hamnafaslik,  xavfsizlik, jamiyat  hayotida  ishtirok  etish  imkoniyatlarini 
yaratishi,  kafolatlashi talab qilinadi.
BMT  tizimi  barcha  mamlakatlarni  bolalar  va  yoshlarga  sarmoya 
ajratishga  chorlaydi.  Qolaversa,  BMT  mamlakat  hukumatlariga tegishli 
siyosat,  loyiha  va  dasturlami  ishlab  chiqishga  va  amalga  oshirishga 
yordam  beradi.  Dunyoning  har  bir  mamlakatida  BMT  agentliklari 
bolalar va yoshlar holatini  tahlil  qilib boradi,  muayan  sohalarga mablag* 
ajratilishi  lozimligi  haqida jamoatchilikni  xabardor  qilib  boradi,  barcha 
mamlakatlar  qoMlashi  mumkin  boMgan  samarali  strategiyalami  yigMb, 
ulami targMb qilishga intiladi.
Hozirgi  kunga  kelib  dunyo  aholisining  18  %  ni  yoshlar  tashkil 
etmoqda.  Bu nisbiy ko‘rsatkich albatta.  MaMumki,  bugungi  kunda jahon 
mamlakatlarida  «yoshlar»  tushunchasi  turlicha tasnif qilinadi.  Masalan, 
Evropa Ittifoqi  davlatlarida aholining  16  yoshdan  30  yoshgacha (ba’zan 
35  yoshgacha)  boMgan  vakillariga yoshlar sifatida qaraladi.  YUNESKO 
esa  17  yoshdan  25  yoshgacha  boMgan  yigit-qizlami  yoshlar  sirasiga 
kiritadi.  Aksariyat  MDH  davlatlarida  esa  (jumladan,  0 ‘zbekiston 
Respublikasida  ham)  14  yoshdan  30  yoshgacha  boMganlar  yoshlar 
hisoblanadi.  Bugungi  kunga  kelib  yoshlarga  oid  siyosat  yuritish,  bu 
borada muayyan siyosiy  institutlar, jam oat tashkilotlarining faoliyat olib 
borishi  ko‘plab  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  davlatlar  qonunchiligida 
salmoqli  o ‘rin tutadi.

---

Hozirgi  davrdagi  yoshlarga  oid  davlat  shakllanishi  va  tarixi  XX 
asming  60-80-yillarida  BMT  tomonidan  yoshlar  ijtimoiy  qatlamiga 
boMgan  munosabatning  yangicha  prinstiplarini  belgilab  berilgan  qator 
hujjatlar  qabul  qilinishi  bilan  uzviy  boGMiqdir.  1965-yilda  BMT  Bosh 
Assambleyasining  “Yoshlar  o ‘rtasida  tinchlik  G'oyalari,  millatlararo 
o ‘zaro  hurmat  va tushunishni  targMb  etish  to ‘G ‘risidagi  Deklarastiya”si 
eMon  qilinishi  bilan  yoshlaming  ijtimoiy  muammolari  tashkilot  e’tibor 
markazidagi  vazifaga  aylandi. 
YUNESKO  yo'nalishida  yoshlar 
muammolariga  daxldor  yuzdan  ortiq  hujjatlar  qabul  qilindi.  Aynan 
YUNESKO 
tashabbusi 
bilan 
1985-yildan 
Yoshlar 
masalalari 
butunjahon  kongressi  faoliyat  ko'rsata  boshladi  va  shu  yil  BMT 
tomonidan “Xalqaro yoshlar yili” deb e ’lon qilindi.
Xalqaro  huquqiy  aktlar  asosida  2008-yil  7-yanvarda  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  “Bola  huquqlarining  kafolatlari  to ‘g ‘risida”gi  qonun 
qabul  qilindi.  Mazkur  qonunning  10-moddasida bolalaming  erkinlik  va 
daxlsizlik  huquqini  himoyalashga  doir  quyidagi  huquqiy  asoslar 
belgilandi:
Har  bir  bola  erkinlik,  shaxsiy  daxlsizlik,  turar  joyi  daxlsizligi  va 
xat-xabarlarini  sir tutish huquqiga ega.
Har  bir  bola  o ‘z  sha’ni  va  qadr-qimmatiga  qilingan  tajovuzlardan, 
shaxsiy  hayotiga  g'ayriqonuniy  aralashuvlardan  himoyalanish huquqiga 
ega.
Bola qonunga  asoslanmagan  holda  ushlab  turilishi,  hibsga  olinishi, 
qamoqqa olinishi mumkin emas.
Davlat  bolaning  shaxsi,  turar  joyi  daxlsizligini,  xat-xabarlari  sir 
tutilishini  ta’minlaydi  hamda  bolani  ekspluatastiyaning  barcha  shakl- 
laridan,  shu  jumladan  jismoniy,  ruhiy  va  jinsiy  zo'ravonlikdan, 
qiynoqqa  solishlardan  yoki  shafqatsiz,  qo'pol  yoxud  inson  qadr- 
qimmatini  kamsituvchi  boshqa  shakldagi  muomaladan,  shahvoniy 
shilqimliklardan, jinoiy  faoliyatga,  fohishalik bilan  shug'ullanishga jalb 
etilishdan  himoya qilishni amalga oshiradi.
XX 
asming  ikkinchi  yarmidan  boshlab  bolalar  huquqini  himoya 
qilish  huqiy  asoslarini  rivojlanishi  asnosida  bolalar  va  yoshlar 
huquqlarini  kafolatlash  davri  boshlandi.  Bu  davrdan  boshlab  qator 
rivojlangan  davlatlarda  yoshlar  huquqini  himoyalash,  yoshlarga  doir 
davlat  siyosatlari  rivojlanib,  ular  hayotda  qoMlana  boshladi.  Xususan, 
Fransiyada  yoshlar  siyosati  Yoshlar,  sport  va  ijtimoiy  tashkilotlar  bilan 
ishlash  vazirligi  tomonidan  amalga oshirilib,  unga ta ’lim,  madaniyat  va 
kommunikastiya 
hamda 
bandlik 
bo‘yicha 
tegishli 
vazirliklar

---

ko‘maklashadi.  Fransiyada  ishsiz aholining ko'pchiligini  yoshlar tashkil 
etganligi  bois,  ushbu  muammolarni  hal  etish  maqsadida  “Yangi 
xizmatlar,  yangi  ish o'rinlari”  davlat dasturi joriy qilingan.  Shuningdek, 
yoshiaming  huquqlarini  himoya  qilish  uchun  “Imkoniyatlar  tengligi 
to ‘g ‘risida”gi  qonun  qabul  qilingan  bo'lib,  ushbu  qonun  mamlakatdagi 
xususiy korxona va tashkilotlarga  yoshlarni  ishga qabul  qilish  bo'yicha 
qo'shim cha  vazifalar  yuklaydi.  Bundan  tashqari,  Fransiyada  madaniyat 
sohasidagi  davlat dasturlarini  ishlab chiqish va amalga oshirish borasida 
ham ko'pgina ishlar qilinmoqda.
AQShning  yoshlar  borasidagi  davlat  siyosati  o'ziga  xosligi,  ya’ni, 
mazkur  siyosatni  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirishda  bevosita 
yoshiaming  o'zlari  ishtirok  etishi  bilan  boshqa  mamlakatlardan  ajralib 
turadi.  Hozirgi  kunda  Amerika  yoshlari  orasida  narkotik  moddalar 
iste’moli, jinoyatchilik  va irqchilik  bilan  bog'liq  muammolar avj  olgan. 
Shundan  kelib  chiqib,  ushbu  muammolarni  hal  etishga  qaratilgan 
ko'pgina  qonunlar  qabul  qilinib,  amalga  tatbiq  qilingan.  Ayni  paytda 
AQSHda  yoshlarni  qo'llab-quw atlash  va  himoya  qilish  yuzasidan  400 
dan  ortiq  dasturlar  ishlab  chiqilgan.  Shundan  eng  ko'p  a’zolarga  ega 
bo'lganlari  “Yoshlarni  himoyalash  ligasi”,  “Talabalar  ocharchilikka 
qarshi”,  “Tashqariga  nazar”,  “Yordam”  (“Help”)  hamda  Qutqaruv 
armiyasi  kabilar  hisoblanadi.  Mazkur  harakatlar  AQSHning  barcha 
kasb-hunar  o'quv  muassasalaridagi  yoshlarni  qamrab  olgan.  AQSHda 
“Yoshlar  siyosati  konstepstiyasi”ni  amalga  oshirishda  davlatning  roli 
birmuncha  oz  bo'lib,  bu  jarayonga,  asosan,  xususiy  tashkilotlar  keng 
jalb  qilingan.  Davlat  yordami  ijtimoiy  himoyaga  o 'ta  muhtoj  bo'lgan 
yoshlarga  qat’iy  chegaralangan  miqdorda  ko'rsatiladi.  AQShda yoshlar 
siyosati  davlat  idoralarining  alohida  bir  faoliyat  sohasi  hisoblanmaydi, 
yoshlar  muammolari  yuzasidan  bir  necha  vazirliklar  ish  olib  borishadi. 
Jumladan,  Mehnat  va?  rligi  yoshiaming  bandligi,  Adliya  vazirligi 
jinoyatchilik,  Sog'liqni  saqlash va ijtimoiy ta’minot vazirligi esa yoshlar 
hamda 
o'sm irlam ing 
sog'ligi 
borasidagi 
muammolar 
bilan 
shug'ullanishadi.  Yoshlar  bilan  ishlashda  siyosiy  tashkilotlar,  sport 
muassasalari  hamda  diniy  tashkilotlaming  o"mi  ham  baland.  “Yosh 
respublikachilar”  milliy  federastiyasi  hamda  “Amerikaning  yosh 
demokratlari”  AQSHdagi  eng  katta  yoshlar  siyosiy  birlashmalari 
hisoblanishib,  ular  mamlakatdagi  ikki  yirik  siyosiy  partiyaning  yoshlar 
bo'yicha rasmiy tashkilotlaridir.  Yoshlar siyosiy tashkilotlarining asosiy 
maqsadlaridan  biri  yoshlarni  siyosiy  hayotga jalb  qilish,  ulaming davlat 
siyosatidagi  o'm ini  rivojlantirishga  qaratilgan.  Shuningdek,  AQSHda
363

---

“Lyuteranlik  ligasi”  va  “Katolik  yoshiaming  milliy  federastiyasi”  kabi 
diniy, milliy yoshlar tashkilotlari ham faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.
Buyuk  Britaniya  davlatining  yoshlar  bo'yicha  olib  borayotgan 
siyosati  misolida davom  ettiradigan  bo‘lsak,  bu mamlakat ushbu sohada 
uzoq  tarixga  ega  bo'lib,  o'zining  k o'p  qirraliligi  bilan  Evropaning 
boshqa  davlatlaridan  ajralib  turadi.  Jumladan,  Angliyadagi  siyosat 
yoshlar bilan bog'liq barcha jabhalam i qamrab olgan bo'lib, ular orasida 
ta’lim sohasi  eng yuqori  o'ringa qo'yilgan.  Ingliz yoshlarining aksariyat 
qismi  turli  tashkilotlar  tomonidan  tashkil  etilgan  “yoshlar  klub”lariga 
a’zo  bo'lib,  ulaming  yoshlar  borasidagi  tadbirlariga  keng jalb  qilingan. 
Shuningdek,  ushbu  davlatda  yoshiaming  “ko'ngilli  harakatlari”  o 'ta 
rivojlangan  bo'lib,  kichik  shahar  va  tumanlar  miqyosida  davlat 
siyosatini  amalga  oshirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Mazkur 
harakatlami  moliyalashtirish  davlat  tomonidan  amalga  oshirilib, 
faoliyati  davomida,  asosan,  qiyin  vaziyatlarda  qolgan  tarafdorlarining 
muammolarini  hal  etishga  harakat  qilinadi.  Shu  bilan  birga,  yoshlar 
madaniy  va  ijtimoiy  sohalarda  o 'z   faolliklari  bilan  aholining  boshqa 
qatlamlariga  nisbatan  ajralib  turadi. Angliyadagi  yoshlar  tashkilotining 
kamchiliklaridan  biri  ulaming  davlat  boshqaruvidagi  roli  qat’iy 
emasligidadir.  Ushbu  holat  davlat  boshqaruvi  tizimi  konservativ 
tamoyillarga asoslanganligi bilan xarakterlanadi.
Evropa  davlatlari  orasida  Germaniyaning yoshlar  borasidagi  davlat 
siyosati  o'ziga  xos  xususiyatga  ega.  Nemis  yoshlar  siyosatining 
mohiyati  shundaki,  unda  asosiy  e’tibor  18-27  yoshdagi  aholining 
ijtimoiy  bandligiga  qaratilgan.  Bundan  tashqari,  ushbu  siyosat 
fuqarolaming  qonuniy  himoyasi  hamda  ulaming  ijtimoiy  va  individual 
rivojlanishini  ham  ko'zda  tutadi.  Mamlakatning  deyarli  barcha  katta 
shaharlarida  yoshlarga  tegishli  bo'lgan  ko'pgina  kompaniyalarga 
qarashli  maxsus  markazlami  uchratish  mumkin.  Ushbu  markazlar 
faoliyati 
yosh 
fuqarolaming 
ishga 
joylashishi 
bilan 
bog'liq 
muammolarni  hal  etishga  qaratilgan,  bu  esa  davlatning  ishsizlik 
borasidagi  siyosati  samarali  amalga oshishida muhim  omil bo'lib xizmat 
qiladi.  Mazkur  ishlaming  m as’uliyati  Oila  va  yoshlar  vazirligiga 
yuklatilgan  bo'lib,  ushbu  vazirlik  qoshidagi  yoshlar  masalalari  bo'lim i 
bevosita mazkur sohadagi  turli  loyihalami  amalda qo'Hash  bo'yicha o 'z  
faoliyatini  olib  boradi.  Shu  bilan  birga,  Germaniyada  yoshiaming 
axloqiy  qarashlari  va  ulaming  madaniy  savodxonligini  oshirish  ishlari 
bilan  shug'ullanuvchi  tashkilotlar  tuzilgan  bo'lib,  ulam ing  harakatlari 
jamiyatning etuk shaxslarini  kamol toptirishga qaratilgan.
364

---

Yaponiyada  yoshlar  siyosati  muhimligi  inobatga  olinib,  mazkur 
sohada  olib  borilayotgan  ishlar  milliy  siyosat  darajasiga  olib  chiqildi. 
Yaponiyada  BMTning  “Bola  huquqlari  to‘g‘risida”gi  Konvenstiyasiga 
asoslanib  yoshlar  borasidagi  davlat  siyosatini  amalga  oshirish  uchun 
Milliy  assambleya  tashkil  etildi.  Mazkur  tashkilot  asosan  4  ta  dastur 
asosida  ish  olib  boradi.  Birinchisi,  “Milliy  harakat”  dasturi  bo‘lib,  u 
asosan kuch va vositalarini  Assambleya faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga 
yo‘naltiradi.  Ikkinchisi, “Hayot yo'lini tanlashga ko'maklashish” dasturi 
2007-yilda tasdiqlangan  bo‘lib,  uning faoliyati  yoshlami  kasb tanlashga 
yo ‘naltirish, 
ularning 
turli 
iqtidorlarini 
o‘rganishga 
qaratilgan. 
Uchinchisi, 
“0 ‘smirlar 
orasida 
huquqbuzarlikning 
oldini 
olish 
choralari”  dasturi  bo‘lib,  uning  asosiy  maqsadi  yoshlar  orasidagi 
jinoyatchilikka  qarshi  kurashishda  davlat  organlariga  yaqindan  yordam 
berish hamda yoshlaming jinoiy  xatti-harakatlarini  o'rganish markazlari 
bilan  hamkorlikni  amalga  oshirishdan  iborat.  So'nggi,  “OITSga  qarshi 
kurash”  dasturi  o ‘z  ichiga  yoshlar  orasida  ushbu  kasallikning  kelib 
chiqish  sabablarini  o'rganishga  qaratilgan  turli  maslahatlar  berish  va 
boshqa tadbirlar o ‘tkazishni  nazarda tutadi.
Hozirgi  davrda  yoshlarga  oid  davlat  siyosati  davlatning  yoshlarga, 
yoshlar  tashkilotlariga  munosabatida,  shuningdek,  qonun  chiqaruvchi, 
ijroiya,  sud  hokimiyati  sohalarida  yoshlami  huquq  va  erkinliklarini 
ta’minlashga  doir  chora-tadbirlami  amalga  oshirishda  o ‘z  ifodasini 
topadi.  Bu  siyosatning  mazmun-mohiyati  yosh  avlodning  ijtimoiy 
jihatdan  rivojlanishi  uchun  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy-huquqiy,  tashkiliy 
shart-sharoit yaratib berish,  ulam ing hayotda o ‘z yo‘lini  tanlab olishlari, 
intellektual,  m a’naviy  va jismoniy jihatdan  kamol  topishini  ta’minlash, 
yoshlaming  ijodiy  iqtidori  va  salohiyatini  shaxsiy  va  mamlakat 
manfaatlari  yo‘lida  ro ‘yobga  chiqarish  demakdir.  Shuningdek,  yoshlar 
siyosati  yoshlami  ijtimoiy  qo'llab-quvvatlash  bilan  bir  vaqtda,  yosh 
avlodning  mehnat  va  ijodiy  faoliyati  uchun  muhim  va  zarur  bo'lgan 
innovastiyaviy  va  ishlab  chiqarishga  doir jihatlami  ham  o ‘ziga  qamrab 
oladi.  Bu  yoshlarga  oid  davlat  siyosatini  amalga  oshirishda  yoshlami 
jamiyatni  rivojlantirishning  asosiy  va  muhim  resurslaridan  biri  sifatida 
e ’tirof etiladi.