T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

192

---

turlarga ajratish mumkin:
1) subyektlaming maqomiga  ko‘ra:
a) hokimiyat organlaridagi  korrupsiya;
b) xususiy sektordagi korrupsiya;
c) siyosatdagi korrupsiya yoki  siyosiy korrupsiya;
2)darajasiga  ko'ra:
a) quyi darajadagi korrupsiya;
b) yuqori  darajadagi  korrupsiya;
c) vertikal  korrupsiya;
3 )ijtimoiy xavflilik darajasiga  ko‘ra:
a) korrupsiya-qilmish;
b) korrupsiya-jinoyat.
Korrupsiyaning  ko‘rsatilgan  turlarini  quyida  mufassalroq  ko'rib 
chiqishga  harakat  qilamiz.  Hokimiyat  (ijroiya,  vakillik  va  sud) 
organlaridagi  korrupsiya  hozirgi  vaqtda  jahonning  deyarli  barcha 
mamlakatlari,  shu jumladan,  О  zbekistonda ham  muhim  muammolardan 
biri  hisoblanadi.  Bu  turdagi  korrupsiya  jinoyatlarining  o‘ziga  xos 
xususiyati  shundan  iboratki,  ulami  o‘zlari  qonunga rioya etishlari  va uni 
muhofaza  qilishlari  lozim  boMgan  kishilar  sodir  etadi.  Aksariyat 
mamlakatlarda bu jinoyatlar keng tarqalganligi,  davlat apparati  xodimlari 
korrupsiya  domiga  ilinganligi  mazkur  mamlakatlaming  qonunchilarini 
poraxo'rlik,  mansab  mavqeini  suiste’mol  qilish  va  boshqa  xavfli 
mansabdorlik jinoyatlariga qarshi  qat’iy  choralar  ko‘rishga va,  aksincha, 
mansabdorlaming uncha xavfli  bo'lmagan  va ko'proq  darajada tarqalgan 
jinoyatlariga  jiddiy  e’tibor  bermaslik  (masalan, 
uncha  qimmat 
turmaydigan sovg'a olish jinoyat hisoblanmaydi) holatlari uchrab turibdi.
Hozirgi  davrda  nodavlat  tashkilotlar  yoki  xususiy  sektordagi 
korrupsiya  ancha keng tarqaldi.  Tashkilot (tijorat yoki jamoat tashkiloti) 
rahbari uning nizomda belgilangan vakolatlariga qat’iy rioya etishi lozim. 
Lekin  u davlat mansabdori kabi o'ziga qarashli  bo'lmagan resurslami o 'z 
shaxsiy  manfaatlari  yoki  boshqa  ikkinchi  tomon  foydasiga  o'tkazishi 
yoki  tasarruf etishi, tashkilot manfaatlariga zid bo'lgan harakatlami  sodir 
etish  imkoniyatlariga  ega.  Bunga  kundalik  hayotdan  misollar  keltirish 
mumkin:  turli  tijorat  banklarida  maqsadi  bankdan  mablag'  olish  va 
so'ngra  tezlik  bilan  g'oyib  bo'lishga  asoslangan  turli  loyihalarga  pora 
evaziga  kreditlar  ajratilishi;  turli  mulk  shakliga  mansub  bo'lgan 
korxonalarda  davlat  va  korxonalaming  zarar  ko'rishiga  olib  keladigan 
moddiy  boyliklami  (vino-aroq  yoki  neft-kimyo  mahsulotlari  va  sh.k.) 
pora evaziga arzon narxlarda olish  imkoniyatlarining mavjudligi.
193

---

Ayrim  tadqiqotchilar  siyosiy  korrupsiyani  alohida  tadqiq  etib,  uni 
korrupsiyaviy jinoyatlaming  alohida turi  sifatida  ajratib  ko'rsatadi.  Ular 
asosan korrupsiyaning uchta asosiy shaklini keltiradi:
1)  siyosiy:  mansabdor  shaxs  yuzaga  kelgan  qarindosh-urug‘chilik 
munosabatlari tufayli  qonunga zid harakat qiladi;
2) jinoyat  faoliyati  bilan  bogMiq  bo‘lib,  mansabdor shaxslami  sotib 
olishga  asoslangan.  Ular  esa  mukofot  puli  olish  evaziga  g'ayriqonuniy 
xizmatlar ko'rsatadi;
3)  taraflardan  biri  o ‘ziga  eng  qulay  tartib  vujudga  keltirish  uchun 
jinoyatga  mansabdor  shaxslaming tegishli  toifalarini  izchillik  bilan jalb 
etishni  nazarda tutadi.  Korrupsiyaning  bu  shakli  uyushgan jinoyatchilik 
bilan  mustahkam  bog‘langan  boMib,  mansabdor  shaxslarga  nisbatan 
sotib olish, provakatsiya qilish va tahdid solishni anglatadi.
Siyosiy  korrupsiyaning,  ayniqsa  ko‘p  uchraydigan  shakllari  -   bu 
pora  olish  va  pora  berish  hisoblanadi.  Bu  holat  saylovlarda  nomzodlar 
o‘z  huquqini  qing‘ir  yoMlar  bilan  amalga  oshirish  maqsadida  siyosat 
subyektlarini  pora  evaziga  og‘dirib  olishga  urinadi.  Faoliyat  ko'rsatish 
darajalariga  binoan  korrupsiya  quyi  darajadagi,  yuqori  darajadagi  va 
vertikal jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi.
Quyi  darajadagi  korrupsiya  hokimiyat  va  boshqaruv  organlarining 
o ‘rta va quyi  darajalarida  keng tarqaladi,  mansabdorlar  va  fuqarolaming 
muntazam  o‘zaro  aloqalari  bilan  bog‘liqdir  (masalan,  ro'yxatdan 
o ‘tkazish,  jarimalardan  qutilish,  litsenziyalar  hamda  turli  ruxsatnomalar 
olish va sh.k.).
Yuqori 
darajadagi 
korrupsiya  yuqori 
hokimiyat  organlarida 
ishlaydigan  siyosatchilar,  oliy  martabali  mansabdorlami  o‘ziga  qamrab 
oladi  va juda  katta  boyliklar  evaziga  o‘z  foydasiga qarorlar qabul  qilish 
bilan  bog‘liqdir  (qonunlami  ilgari  surish  va  qabul  qilish,  davlat 
buyurtmalari,  mulk  shakllarini  o‘zgartirish  va  sh.k.).  Aksariyat  hollarda 
korrupsiyaviy  bitimdan  manfaatdor boMgan  ikkala tomon  ayni  bir davlat 
hokimiyati  organida  ishlashi  mumkin.  Masalan,  quyi  turuvchi  davlat 
organining  mansabdori  o‘zidan  yuqorida  turuvchi  boshliqqa  o‘zining 
korrupsiyaviy harakatlariga homiylik qilishi yoki qo'shimcha mablagMar, 
resurslar, vakolatlar ajratishi uchun pora beradi.
Korrupsiyaning pora olish va xizmat mavqeini  suiste’mol qilish kabi 
odatdagi  shakllaridan  tashqari,  yana  uning  quyidagi  amalda  namoyon 
boMishi shakllarini bir-birlaridan farqlash mumkin:
- 
mansabdor  shaxslar,  davlat  xizmati  xodimlari,  deputatlar  tijorat 
faoliyatida  shaxsiy  yoki  korporativ  naf ko‘rish  uchun  bevosita  ishtirok

---

etishi;  davlat pul  mablag‘larini  o‘zlashtirish niyatida tijorat tuzilmalariga 
o‘tkazish uchun o‘z xizmat mavqeidan foydalanish;
-  o‘z  korporativ  (siyosiy,  diniy,  milliy  va  sh.k.)  guruhiga  davlat 
resurslari hisobidan imtiyozlar berish; shaxsiy yoki korporativ naf ko'rish 
maqsadida  ommaviy  axborot  vositalariga  tazyiq  o‘tkazish  uchun  o ‘z 
xizmat mavqeidan foydalanish;
-  mansabdor  shaxslar  va  davlat  xizmati  xodimlari  shaxsiy  boyish 
maqsadida  tijorat  tuzilmalarida  soxta  shaxslardan  va  qarindoshlaridan 
foydalanishi;  shaxsiy  yoki  korporativ  naf  ko'rish  maqsadida  axborotni 
manipulyatsiya  qilish  (buzib  ko'rsatish,  bermaslik,  berish  muddatlarini 
cho‘zish va sh.k.) uchun xizmat mavqeidan foydalanish;
-  tor  guruhiy  manfaatlarda  normativ  hujjatlar  qabul  qilish  haqidagi 
qarorlami  ilgari  surish;  ayrim  nomzodlaming  saylov  fondlariga  davlat 
moliyaviy va moddiy resurslarini taqdim etish.
AQSHda  korrupsiyaning  “kikbeking”  degan  shakli  ancha  keng 
tarqalgan.  Uning  sxemasi juda  sodda:  jinoiy  til  biriktirish  ishtirokchilari 
muayyan  narxlarda  bitim  tuzishga  og‘zaki  kelishadilar,  rasmiy  bitimni 
esa  balandroq  narxlarda imzolaydi.  Tafovutning bir qismi  bitimga  ruxsat 
bergan  mansabdor  shaxslarga  topshiriladi,  ya’ni  yashirin  tarzda  pora 
beriladi.  Pora  olishning  bu  kabi  shakli  so'nggi  yillarda  0 ‘zbekistonda 
ham uchrab turibdi.
Korrupsiya  jinoyati  nafaqat  xufyona,  balki  korrupsiyaga  doir 
munosabatlarga kirishgan  tomonlaming  o'zaro  kelishuviga binoan  ochiq 
tarzda ham sodir etilishi mumkin. Aksariyat hollarda u tegishli hokimiyat 
organlariga  shikoyat  berilishiga  sabab  boMmaydi,  chunki  g‘ayriqonuniy 
kelishuvdan  har  ikkala  tomon  ham  naf ko'radi.  Hattoki, jabrlanuvchilar 
pora  so‘ragan  mansabdorlar  ustidan  ham  kamdan-kam  holda  shikoyat 
qiladi.  Chunki  odamlar  korrupsiyaga  qarshi  kurash jarayonining  samara 
berishiga  unchalik  ishonmaydi.  Bu  holatga  doir  milliy  va  xorijiy  tajriba 
bilan  bog‘liq  boMgan  muayyan  obyektiv  va  subyektiv  sabablar 
mavjuddir.  Korrupsiya harakatlari  odatda davlat faoliyatining mutaxassis 
boMmagan  kishilar  tushunishi  ancha  qiyin  boMgan  o‘ziga  xos  turlarida 
namoyon  boMadi.  Shuning  uchun  ham  korrupsiya  o‘ta  moslashuvchan 
jinoyatdir.  U  vaziyatga  qarab  tinimsiz  o'zgarib  turadi  va  takomillashib 
boradi.  Shu bois bu hodisa haqida toMiq,  mukammal  yoki  hech boMmasa 
qandaydir  uzuq-yuluq  m a’lumotlar  olish  ham  qiyin  masalalardan  biri 
hisoblanadi.

---