Т и б б и ё т о л и й би л и м го Х л а р и

---

Т И Б Б И Ё Т О Л И Й  
БИ Л И М ГО Х Л А Р И  
ТАЛАБАЛАРИ У Ч У Н
У К У В А Д А Б И ЁТИ
Б. С. ТУРСУНОВ
ХИРУРГИК
БЕМОРЛАР
ПАРВАРИШИ
У збекистан Республикаси Олий ва урта м ахсус 
таълим вазирлиги тиббиёт олий билим го^лари 
тал аб ал ар и учун дарсли к си ф ати д а тасди ц лаган
Тош к ен т 
И б н Сино н о м и д а г и
наш р и ёт-м атб аа б и р л а ш м а с и
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 3 .5
УДК 617.
Т ацризчилар:
I Тош кент Д а в л а т тиббиёт олий билимго^и стом а­
тология 
куллиёти хирургик 
касалликлар 
каф едраси 
профессори 
С. М . А ъзам хуж аев;
I 
Тош кент Д ав л а т тиббиёт олий билимго^и 
госпитал хирургия каф ед раси
мудири, профессор 
А . В. Б олидов,
ш у олий билимго^ умумий хирургия кафедраси мудири, профессор 
А. X- Янгиев
Турсунов Б. С.
Т 91 
Х и рурги к б е м о р л а р п арвариш и: Тиббиёт олий 
б и л и м г о ^ л а р и т а л а б а л а р и учун д а р с л и к . — Т.: Ибн 
Сино н о м и д а ги нашр., 1993.— 182 б. — (Тиббиёт 
олий б и л и м г о ^ л а р и т а л а б а л а р и учун. У^ув адаби- 
ё т и ) .
Турсунов Б. С. У ход за хирургическими больными.
Д а р с л и к Д а к л и н и к ме д и ц и н а н и н г б у л и м л а р и д а н ж а р р о з у ш к к а с ал - 
л и к л а р и д а б е м о р л а р п а р в а р и ш и н и н г а л о \ н д а у з и г а хос т ом о н л ар и
ё р и т и л г а н . К я т о б ш у ф а н буй ича ч и ц а р и л г а н Укув д а с т у р н г а т у л а
м у в о ф и к к е л а д и .
ББ К 53.5
4108020000 — 010
Т -------------------------- 75—92
M 8S4 ( 0 4 ) —93
I S B N
5 - 6 3 8 - 0 0 5 6 9 - 2
© Б. С. Турсунов, 
1993
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К И Р И Ш
Д а р ^ан д ай к а с а л л и к к а д а в о ц и л и ш д а б ем ор п а р в а ­
риши му^им урин тутади. П а р в а р и ш д е г а н д а бемор а^- 
волини ен ги лл аш ти риш га ва д а в о л а ш н и н г м у в а ф ф а ц и я т - 
ли чи^иш ига ^ а р а т и л г а н т а д б и р л а р н и туш ун и ш л озим. 
Б у т а д б и р л а р касал л и кн ин г тури ва х а р а к т е р и д а н ц атъи
н а за р умумий ва м уайян були ш и мумкин. Кейингисига 
эса хирургик б ем орл ар п арв ари ш и , урологик, онкологик, 
куйиш касаллиги, стом атологик, т р а в м а т о л о г и к в а бош- 
ц а л а р кириши мумкин. Б о н щ а ч а ^и л и б а й т г а н д а б у л а р
м ахсус п арв ари ш тур л ар и д и р .
Умумий парвари ш н ин г ^ а ж м и б ем орн и н г с о г л и ^ jqo- 
л а т и га б огли ^ булиб, уз ичига: ш и р и н с у х а н ли к в а ме^- 
рибонлик билан беморнинг кай ф и я ти н и к у та р и ш , бе­
мор а^воли устидан кузатиб бориш, б ем о р н и н г буш в а ^ - 
тини т аш к и л цилиш, ^у л а й уринбош т а й ё р л а ш в а уни. 
т оза тутиш, бем орларн и ю в и н и б -гар ан и ш , 
о в ц а т ейиш,. 
организмнинг ф изиологик э ^ т и ё ж л а р и в а ^ т и д а ё р д а м б е - 
рнш, санитария-гигиеник ш а р о и т я р а т и ш ва уни с а ц л а б
туриш ^ а м д а врач к у р с а т м а л а р и н и уз в а ц т и д а б а ж а р и ш
каби му^им иш ларни ^ а м р а б олади.
Б ем о р л а р н и п арв ари ш ки л иш айни в а ^ т д а к а с а л л и к
т у ф ай л и дармони цуриган о р г а н и зм д а ж и д д и й а с о р а т л а р
ри вож ла н и ш и га тус^ин лик ^ и л а д и г а н п р о ф и л а к т и к тад - 
бир з^ам з^исобланади.
Айницса хирургик б ем о р л ар н и п а р в а р и ш ц и л а ё т г а н д а , 
унинг касал л и гин и эмас, б а л к и беморнинг узи н и к у з о л г ; 
д и м и зга 
келтириш имиз к е р ак . 
« Д а в о л а ш » в а . « п а р в а ­
риш» туш ун ч ал ари ни б ир-би ри дан а ж р а т и ш . м у м к и н
э мас, чунки улар 
бир-бири б и л ан у зв и й б о г л и ^ ,, бири. 
икк;инчисини тулдириб ту р а д и ва .битта м а ^ с а д н и кузда>, 
тутад и . 
. , 
, ^
М едицина олий билимгоз^и т а л а б а л а р и б ем о р л ар н и ; 
п а р в а р и ш ки лиш да тиббий ^ а м ш и р а л а р б и л а н б ирга- 
л и к д а
и ш л аш л а р и лозим, 
ай ри м ^ о л л а р д а
э с а б а ъ з и
та д б и р л а р н и б а ж а р и ш д а кичик тиббий х о д и м .—- сани- 
т а р к а л а р (э н а гал ар ) ё р д а м и д а н ф о й д а л а н и л а д и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ти бби й л;амширанинг иши ни^оятда м а с ъ у л и я т л и , 
чунки б ем орн и асосан у л а р п ар в ар и ш ^и л и ш ад и . Уз 
и ш и га мезф цуйган, б ем орга мезфибонлик к у р с а т а о л ган
ти бб и й з^амширагина яхш и ^и соблан ади. Бирок> б унд ан
т а ш ^ а р и ти бб и й з^амшира ва иш лаб чи^ариш п р а к т и к а - 
сини у т а ё т г а н
ёки м ахсус б ем орл ар 
н ар в а р и ш и га о и д
п р о г р а м м а асосида д а р е у таётган олий медицина билим- 
гоз^и т а л а б а л а р и ета р л и д а р а ж а д а тиббий б и л и м л а р г а
эга б у л и ш и в а ^уйидаги в а з и ф а л а р н и адо этиш и к е р ак :
а) б е м о р л а р н и (ай н и ^са хирургик) врач лар, ассистент- 
л а р , д о ц е н т л а р ёки профессор к у р а ётган д а а л б а т т а ка т- 
наш и ш и , б е м о р л а р н и н г соглик >;олати тугрисида м а ъ л у - 
м о т л а р бери ш ; б) оп ерац и я ^илинган б ем о р л ар н и н г 
б о г л а м л а р и н и (п о в язка ) кузд ан кечириб туриш, .\ар хил 
а ж р а л м а л а р бил ан , ай н и^са ^он бил ан ^ у л л а н г а н д а д а р -
зфл в р ач н и х а б а р д о р ^и лиш ; в) э р т а л а б ва кечкурун 
б е м о р л а р н и н г з^ароратини ул ча ш , гермометр курсаткич- 
л а р и н и т е м п е р а т у р а в а р а ^ а с и г а ёзиш, бир минут ичида 
то м и р у р и ш и ва н а ф а с о лиш сонини >;исоблаш, диурезни, 
к а с а л л и к т а р и х и г а б а т а р т и б ёзиб бориш; г) врач курсат- 
м аси б у й и ч а а н а л и з л а р учун м а т е р и а л л а р (кон, сийдик, 
а х л а т ва б о ш ^ а л а р )
й и р и ш
, 
уларн и л а б о р а т о р и я г а етка- 
зиш , т е к ш и р и ш н а т и ж а л а р и н и уз вацтида 
йириш ва 
у л а р н и к а с а л л и к та р и х и г а ёпиштириб цуйиш; д) б е м о р ­
л а р н и к у р и ш учун к а с а л х о н а г а келувчиларнинг ка сал х о - 
на ички т а р т и б -^ о и д а л а р и н и аник; б а ж а р и ш и устидан 
к у з а т и ш ; е) цайси а ъ з о оп ерац и я цилинганига к а р а б
порц и я т а л а б н о м а л а р и н и тузиш в а бем орларн и нг у з л а -
р и га б е л г и л а н г а н парз^ез т а о м л а р и ол и ш л ари устидан 
к у з а т и б бориш ; ё) о п е р а ц и я цилиш к е р а к б улган б е м о р ­
л а р учун асосан цон, д о р и -д а р м о н ла р , борлов м а т е р и а л и
в а б е м о р л а р н и п а р в а р и ш б у ю м л ар и га т а л а б н о м а л а р т у ­
зи ш в а б у л и м з^амширасига топшириш.
Т и б б и й з^амширанинг в а з и ф а л а р и д а н бири бемор пси- 
х и к а с и н и имкон б ори ч а э ^ т и ё т л а ш г а ва д а в о л а ш н и н г
т а ъ с и р ч а н л и г и н и о ш и р и ш га ц арати л ган , тиббий ходим- 
л а р н и н г х а т т и - ^ а р а к а т и прин ц ип лари туррисидаги ф а н — 
т и б б и й д еон тологи я ц о и д а л а р и г а пухта риоя ^и лиш з^и- 
.со б ла н а д и . Б е м о р б и л а н х у ш м у о м а л а д а б ули ш в а унга 
м е з ф и б о н л и к ^илиш , б ем ор н о ж у я хатти-х;аракат цилган- 
д а у з и н и т у т а билиш , бемор ва унинг я^ин ц а р и н д о ш л а- 
р я ^ и л а н м у л о й и м л и к б и л а н гап л аш и ш , в р а ч га сиполик 
б и л а н м у р о ж а а т цилиш ва унинг тан^идий ф и к р л а р и г а
б о с и ц л и к б и л а н цулоц солиш — тиббий з^амширанинг 
асоси й ф а з и л а т л а р и д а н булиш и керак.
Г
*
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Т и бб и й д ам ш и р а беморга цам, унинг ц а р и н д о ш л а р и г а
^ а м ^еч ц ан дай ортицча м а ъ л у м о т л а р берм а сл и ги к е р ак . 
Б е м о р ^ у зу р и д а парвариш ж а р а ё н и д а в у ж у д га к е л а д и - 
ган а с о р а т л а р туррисида г а п и р м а с л и к в а д а в о л а ш ж а р а ­
ён и да руй бериш э^тимоли б у л г а н к а м ч и л и к л а р г а диц- 
цатни ж а л б цилмаслик ке рак.
А к с а р и я т тиббий ^ а м ш и р а н и н г 
б ем орга д а в о л о в ч и
врач келгун га ц ад ар шошилинч тиббий ё р д ам курсати ш и - 
га турри келади . Агар тиббий ц а м ш и р а д а в о л а ш м у о л а- 
ж а л а р и н и н г техникасини я х ш и б и л м а с а у б унд ай ё р д а м - 
ни к у р с а т а олмайди. Ш унинг учун техн и кав и й к у н и к м а - 
л а р н и д оим о т а к о м и л л а ш т и р и б бориш ^ а м ш и р а н и н г
в а зи ф а с и цисобланади.
Т и бб и й
ц ам ш и ра д а в о л а ш
м у а с с а с а с и д а ги т а р т и б - 
интизомни с а ц л аб туриш в а кичик тиббий хо д и м д а н ^ а м
унга риоя этишини т а л а б ц илиш и ке рак. Тиббий ^ а м ш и - 
р ан и н г в р ач га муносабати у л а р н и н г умумий ишни ц ил а- 
ётганлиги в а умумий м а ц с а д г а и н ти л аё тган л и ги б и л ан
б е л ги л а н а д и . Интизомли, з^аракатчан, с а р а н ж о м - с а р и ш т а
ва о зо д а тиббий д ам ш ира в р ач н и н г яхш и ёрд ам чи си ди р. 
Б и роц врачни н г яхши ёр д ам ч и си були ш и учун ти бб и й
д а м ш и р а врачнинг ^ар бир к у р с а т м а с и д а г и м а ъ н о н и я х ­
ши туш ун и б олиш и ва уни он гли б а ж а р и ш и л ози м . Бу- 
нинг учун у тиббий а д а б и ё т л а р н и д ои м уциб бориб, ол- 
ган б и л и м л а р и н и т а к о м и л л а ш т и р и б тури ш и л ози м . Т и б ­
бий 
д а м ш и р а врачнинг 
у ёки 
бу 
к у р с а т м а с и н и н г
зар у р л и г и н и тушуниб е т г а н и д а н кейингина 
б ем о р га
тайин цилинган давонинг ф о й д а б у л и ш и га уни и ш о н ти р а 
олади. 
Тиббий д амш ира у зи н и н г 
ц а м м а ш у б ^ а л а р и н и
в рач га м а ъ л у м цилиши к е р ак . Б у н д а н т а ш ц а р и , у зи н и н г 
х а т т и -^ а р а к а т и билан врачнинг о б ру-эъ ти б ори н и мустац - 
ка м л а ш и , б ем о р д а врачга 
б у л г а н ишончини ц у в в а т л а б
туриш и керак.
Ю ц о р и д а 
к е л т и р и л га н л а р б е м о р л а р н и
у м у м и й ва 
м ахсус п а р в а р и ш цилиш даги 
асосий ц о и д аю -ц о н у н ла р - 
дан (э л е м е н т л а р д а н ) и боратди р. А м м о м ахсус п а р в а р и ш
цилиш т у р л а р и г а ки рад и ган х и р у р ги к б е м о р л а р п а р в а -
риши а л о ^ и д а урин тутади.
М ед и ц и н а олий б ил и м го ц л ар и т а л а б а л а р и ти б б и й
д а м ш и р а иш и га дойр к у н и к м а л а р н и , 
айн иц са II I курс- 
д ан кейин тиббий д ам ш и р а ё р д а м ч и с и с и ф а т и д а и ш л а б
чиц ари ш п р акти ка си д а н у т а ё т г а н д а э г а л л а й б о ш л а й д и - 
лар. Б у д а в р д а у л а р б е м о р л а р н и п а р в а р и ш ц и л и ш н и н г 
асосий э ле м ен тл ар и н и у р г а н а д и л а р . Д озирги в а ц т д а э с а
х и рурги к 
б е м о р л ар п а р в а р и ш и н и
(м ах су с п а р в а р и ш )
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

'п р о гр ам м а асоси да у тад и л ар . М а зк у р у ^ у в ^ у л л ан м ас и
т а л а б а л а р г а у зи ни н г ам ал и й ф аол и яти н и я х ш и р о ^ тай- 
ё р л а ш д а , м а х су с п а р в а р и ш со^асидаги б и л и м л ар и н и ва 
ам а л и й
м а л а к а л а р и н и м у с т а ^ к а м л а ш д а ё р д а м беради 
д еб ум и д ^ и л а м и з. 
•
У ш бу ц у л л а н м а н и я р а ти ш д а узл ар и н и н г ь^имматли 
м а с л а ^ а т л а р и н и ва ёрд ам ла ри н и ку р с а т г а н профессор- 
л а р : И. А. А ^ м а д ж о н о в , А. М. М а м а д а л и е в , Т. Ж . Ж у - 
раев, 
м еди ц ин а ф а н л а р и номзодлари: 
С. А. Аллазов, 
■Д. С. Х у т и е в л а р г а у з миннатдорчилигимни б ил д и рам ан .
К,улланма биринчи 
бор узб ек ти л и д а чоп этилиши 
м у н о са б а ти б и л а н б а ъ з и к а м ч и л и к л ар д ан з^оли булмас- 
лиги мумкин, б и л д и р и л г а н фикр ва м у л о х а з а л а р н и ба- 
ж о н и д и л ^ а б у л ^ и л а м а н .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К Л И Н И К А Б И Л А Н Т А Н И Ш И Ш . Х И Р У Р Г И К
Б Е М О Р Л А Р Н И УМУ М ИЙ П А Р В А Р И Ш Л А Ш
Т У Р Р И С И Д А Т У Ш У Н Ч А
Жарроз^лик ёки хирургия — б е м о р л а р н и н г т а н а с и г а
tuf
теккизиб, яъни оп ерация цилиш йули б и л ан д а в о л а ш
тугри си даги фандир. Ж а р р о зу ш к к л и н и к а с и д а б е м о р л а р
д ав о л а н а д и , илм ий-тадцицот и ш л а р и о л и б б о р и л ад и ва 
т а л а б а л а р н и уц ити лади ва у л а р ти бб и й м а л а к а н и э га л - 
л а й д и л а р . 
К а с а л х о н а д а б ем орл арн и
ётц и зи б д а в о л а ш
и ш л ар и олиб б орил ад и ган цисм с т а ц и о н а р д ей и л а д и .
Бизнинг м а м л а к а т и м и з д а а^оли н и ж а р р о ц л и к усули- 
д а д а в о л а ш ж о й л а р д а уз-узи га ва у з а Р° ё р д а м курса- 
ти ш д ан то д а в о л а ш м а р к а з л а р и д а энг м у р а к к а б оп ера- 
ц и я л а р н и б а ж а р и ш г а ч а булган 
и з ч и л л и к д а олиб б о р и ­
лад и.
Ж а р р о х л и к стаци оп ари уч хил б у л а д и : ум умий про- 
филли, ихтисослаш ган ва у т а и х ти с о сл аш га н .
Ж а р р о х л и к к л и н и к а л а р и д а : а н е с т е з и о л о г и я -р е а н и м а ­
ция, шошилинч ж а р р о х л и к , йирингли ж а р р о х л и к , томир 
жарроз^лиги б у л и м л а р и ва бош ц а б у л и м л а р б у л и ш и м у м ­
кин. Хар бир ж а р р о х л и к булн м и уз н а в б а т и д а п а л а т а -
л а р , ор д и н ато р л а р хонаси, оп ерац и он блок, о в ц а т л а н и ш
хонаси ва са н и тари я та р м о г и д а н и б о р а т б у л а д и .
Ж а р р о .у ш к б ем орл арн и н г умумий п а р в а р и ш и в рач
тав си ян о м а л ар и н и уз в ац ти д а 
ва ан и ц б а ж а р г а н з^олда 
беморнинг тезрок; шифо топиб, к у ч -ц у в ва ти н и н г ти к л ан и - 
ш ига ва унинг азобини, д ар д и н и е н г и л л а т и ш г а ц а р а т и л -
I ан изчил ч ора-та д б и р ла р д и р .
Б е м о р л а р п ар в ар и ш и буйича кичик м е д и ц и н а ц ам ш и - 
раси деган ихтисослик и лгариги « с а н и т а р » у р н и г а 1968 
й илдан бош л аб к а с а л л а р п а р в а р и ш и б у й и ч а уц иш ни ту- 
гатга н к и ш и ларга б ери лади . Уциш м у д д а т и и ш д а н а ж - 
р а л г а н з^олда 2 ой ва и ш дан а ж р а л м а г а н з^олда 4 ой д а - 
зо м этади. 
К упгина д а в о л а ш м у а с с а с а л а р и д а б у л и м д а
ихтисосликни з^исобга олиб, 
махсус д а с т у р б у й и ч а дои- 
мий уцитиш йулга цуйилган.
Кичик медицина з^амширасининг иши в р а ч в а м е д и ц и ­
н а з^амширасининг иши сингари м а с ъ у л и я т л и д и р .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К ичик м е д и ц и н а з^амширасининг вази ф ас и ц и с ^ач а 
^ у й и д а г и л а р д а н иборат:
1) б е м о р л а р п а р в а р и ш и ва б улимни тоза с а ^ л а ш ;
2 ) в р а ч л а р в а з^амшираларнинг топ ш и риц лари н и ба- 
ж а р и ш ;
3) п а л а т а л а р г а у з вац тида кириб бем орларн и нг та- 
л а б л а р и н и а н и ^ л а ш ва цондириш, м у ^ о ф аза тарти бин и
с а ^ л а ш , б е м о р л а р у х л аёт га н д а п а л а т а л а р и и йигишгир- 
м а сли к , ш овцин ^ и л м а с л и к ва з^. к.;
4) у з и г а ^ а р а ш л и бем орларн и нг ф ам и л и ял ар и н и , бо- 
л а р н и н г э с а исмини ёд д ан билиш. К еч аси ёш б о л а л ар н и
т у в а к к а у т к а з и ш учун уйготиш;
5) к а с а л л а р б и л ан х у ш м у о м а л а д а булиш, у л ар билан
б а ^ с л а ш м а с л и к в а та р т и б -ц о и д а л а р га
хилоф б у л м а га н
з^амма т а л а б л а р н и цондириш. А гар бемор т а л а б и б а ж а -
риб б у л м а й д и г а н б улса, бу ^ а ц д а ^ а м ш и р а г а х а б а р
б ери ш ;
6 ) б ем ор п а р в а р и ш и д а и ш л а т и л а д и г а н н ар са ла р н и н г
(тув ак , си й ди кд он , т а г л и к л а р ва 
к.) тозалигини назо- 
р а т ^и л и ш . Д а р г а л и ш л а т и л га н д а н кейин уларн и ювиш 
ва юцумсизлантир?иш.
7) э^ар куни э р т а л а б п а л а т а л а р н и
йигиштириш ва 
ш а м о л л а т и ш , ту м б о ч к а ва т у ш а к л а р н и тар т и б га келти- 
риш, п а л а т а д а н и д и ш л ар н и йигиштириш ва б ем о р л ар н и
в р а ч ку р и ги га т а й ё р л а ш .
Ж а р р о з у ш к б е м о р л а р п а р в а р и ш и д а кичик м едицина 
з^амширасининг т а ш ц и куриниш и з^ам к а тта аз^амиятга 
э га . К и ч и к м е д и ц и н а з^амшираси тоза, д а зм о л л а н г а н , 
т и зза с и н и ёпиб ту р а д и г а н х а л а т в а бошига оц румол 
у р а ш и к е р а к . 
К л и н и к а д а ф а ^ а т ч а р м д а н ти ки л ган уй 
ш и п п а г и д а ю ри ш та в с и я цилинади.
К а с а л л и к н и э м ас, б а л к и беморни д а в о л а ш к е р а к д е ­
ган а ц и д а г а ри оя ц ил ган з^олда з^ар бир к а с а л г а алоз^ида 
ён д о ш и ш к е р а к . 
Б е м о р л а р купинча огри^нинг зу р и д а н
1\у п о л в а и н ж и ц р о ^ б у л а д и л а р . Айрим сурункали, у з о ^
д а в о м э т г а н к а с а л л и к л а р д а бемор ту ш к у н л и к к а туш ади . 
К и ч и к м е д и ц и н а з^а м ш и р аси 'б у н д а й з^олларда б ем о р д а 
т у з а л и ш г а
ишонч, к а й ф и я т и га тети кли к б а х ш этиш и
к е р а к .
Х И Р У Р Г И Я ВА Х И Р У Р Г И К Б Е М О Р Л А Р П А Р В А Р И Ш И Д А
Д Е О Н Т О Л О Г И Я Н И Н Г А \ А М И Я Т И
Д е о н т о л о г и я — тиббий этик ан ин г 
бир цисми б ули б, 
г р е к ч а « д е о н » — бурч в а «логос» — т а ъ л и м о т д е м а к д и р .
Д е о н т о л о г и я — бу кичик, урта м а ъ л у м о тл и ти бб и й
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

х о д и м л а р ва врачларнинг тиббий м у а с с а с а л а р д а ва бош- 
j^a ш а р о и т л а р д а б еморлар в а ул ар н и н г