T azimov, U. E. Raxmatov organik olamning rivojlanishi va antropologiya (ii-qism)

Shimpanze avlodi. Ekvatorial Afrikadagi tropik yomg'irli o'rmonlarda, tog' o'rmonlarida 3000m dengiz satxidan balandlikda uchraydi. Tana uzunligi 150sm, tana og'irligi 45-50kg, ba'zan 80kg (6-rasm). Orangutandan farqli ravishda jinsiy dimorfizm unchalik yaxshi rivojlanmagan. Ular ko'rishganda bir-biri bilan o'pishib, quchoqlashib ko'rishadi. Urg'ochi va erkaklarining og'irligini 90%ni gavda vazni tashkil qiladi. Qo'llari oyoqlariga qaraganda uzun, kaftlaridagi barmoqlari ham uzun lekin birinchi barmoq kichkina. Oyoqlaridagi birinchi barmoq yirik, boshqa barmoqlar orasida teri pardalari bor. Quloq suprasi yirik, odamnikiga o'xshash, yuqori labi balandroq, burni kichik puchiq, yuzini, barmoqlarini, tovonlarini orqa tomonini ajin bosgan. Yungi qora, har ikki jins iyaklarida oq sochlar bo’ladi. Terisi oqish, tana harorati o'rtacha 37.2⁰ ni tashkil qiladi.




7-rasm. Shimpanze.

Shinpanzening ikki turi bor. 1) Oddiy shinpanze; 2) Pakana shinpanze. Oddiy shimpanze Markaziy Afrikada tarqalgan. Shimpanze daraxtda va yerda /30% / kunduzi hayot kechiradi. Yerda to'rt oyoqlab yuradi va tovoniga ko'krak tayanch vazifasini o'taydi. Axyon - axyonda ikki oyoqlab yuradi. Ularning qo'llari daraxtda yashaydigan boshqa maymunlar singari changal vazifasini bajaradi. Boshbarmog'i kichik bo'lsada, boshqa barmoqlariga qarama-qarshidir. Shinpanzening barmoqlari har xil harakatlar: uya qurish, qurollarni ushlash, ulardan foydalanish, rasm solish vazifalarini bajaradi. Shimpanzelar guruh bo'lib yashaydilar. Guruh azolari 20-25 hatto undan ham ko'p bo'ladi. Janjal, tajovuzkorlik kam bo'ladi. Bir - biri bilan munosabatlarida 30ga yaqin har - xil ovoz chiqaradi. Ular yuz qiyofasini o'zgartirib, o'zining munosabatini bildiradi. Yig'laganda ular ko'zini chirt yumib, qattiq qichqiradilar, ko'zidan yosh chiqmaydi. Yuz qiyofasi kulayotgan, qo'rqqanlik, yig'laganlik kabi holatlarni ifoda qiladi, salomlashadi, ko'nikadi. Shimpanze daraxtlardagi uyalarida uxlaydi. Asosan o'simliklar, suvli mevalar, barglar, yong'oqlar, yosh novdalar, urug'lar, daraxt po'stloqlari ba'zan chumolilar bilan ham oziqlanadilar. Shimpanzelar yil davomida urchishadi. Homilalik davri 225 kun, asosan 1ta ba'zan 2ta tug'adi. Tug'ilgan bolasi yalang'och, nimjon, kuchsiz bo'ladi. Uzoq vaqti uni onasi boqadi.

2.