Sut va uning kimyoviy tarkibi

Mineral moddalar. Sutdagi mineral moddalar qatoriga tom ma’nosi bilan aytganda, D. I. Mendeleev davriy jadvalidagi barcha elementlar kiradi. Sutda kal­stiy, kaliy, magniy, natriy, temir tuzlari, nitrat, fos­fat va xlorid kislota tuzlari hamda boshqa bir qancha moddalar bor. Ularning barchasi sutda oson singiydigan bo’ladi. Bironta ham taom organizmga sutchalik yaxshi kalstiy bermaydi. Fosfor to’g’risida ham shuni aytsa bo’ladi.

Sutdagi tuzlar tarkibining muhim xususiyati shuki, unda ayrim elementlar inson uchun eng maqbul nisbatda bo’ladi. Bundan tashqari, sutning o’zi singiydigan kal­stiy beruvchi a’lo darajali manba bo’lishdan tashqari, sut boshqa mahsulotlarda— don, sabzavot, mevalarda bo’ladigan kalstiyning o’zlashtirilishini kuchaytira oladi, ham. Temir sutda nisbatan kamroq bo’ladi.

Yuqorida aytib o’tilgan tuzlardan tashqari sutda, garchi arzimas miqdorda bo’lsa ham, ko’pgina boshqa tuzlar bor. Kobalt, mis, rux, marganest, ftor, brom, yod, mish’yak, kremniy, bor, vanadiy mikroelementlari va boshqalar shular jumlasidandir. Bu mikroelementlar nihoyat darajada kam bo’lishiga qaramasdan, ular inson tanasining modda almashinuvi jarayonlarida sarflanib turadigan har xil suyuqliklar va shiralarning o’rni to’lib turishi uchun zarurdir. Masalan, mikroelementlar qon, limfa, me’da va ichak shirasi, ter, so’lak,ko’z yoshlari va hokazolarning o’rni to’lib turishi uchun hizmat qiladi. Ularning ishtiroki bo’lmasa, qalqonsimon bez, jinsiy bezlar va boshqalar singari muhim ichki sekrestiya bezlarining ishlab turishi mumkin bo’lmas edi.

Ovqatda mikroelementlar yetishmay qolishi salomatlikka putur yetkazishi mumkin. Masalan, misning qon gemoglobini hosil bo’lishi uchun zarurligi, kobaltning V₁₂ vitamini tarkibiga kirishi, ruxning ko’payish jarayonlarida ishtirok etishi, marganestning oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida va C, V vitaminlari hosil bo’lishida qatnashishi aniqlangan. Organizmda litiy etishmay qolishi ruhiy kasalliklar paydo bo’lishiga olib keladi, ftor tishlarning karies bo’lishiga yo’l qo’ymaydi. Vanadiy bo’lmay qolishi o’sishning sekinlashib qolishiga olib boradi. Ovqatda yod yetishmasligi og’ir qalqonsimon bez kasalligiga sabab bo’ladi.

Sutda sitrat (limon) va fosfor kislotalari mavjud. Limon kislotasining ahamiyati, shundan iboratki, u ivitilgan sut mahsulotlari tayyorlash uchun xushbo’y moddalar hosil bo’lishida ishtirok etadi.

Mineral tuzlar organizmda ishqor-kislota muvozanatini saqlab turadi. Sutdagi mineral tuzlar miqdori nisbatan o’zgarmas bo’ladi, chunki ular oziqada yetishmaydigan bo’lsa, hayvonning suyak to’qimasidan sutiga o’tadi.