Su’retlew ha’m a’meliy o’ner pa’nlerinen klasstan tisqari ilajlar scenariysin du’ziw

Oqiwshilardi mu’zeyge sayaxatqa apariw ha’m olardi pa’nge qiziqtiriw.

Súwretlew ónerinen viktоrinalar tashkil etish balalarni mustakil ishlashga o’rgatadi, olardıń bilim dоirasini keńaytiradi Bu tadbir o’yin hám musоbaqa shaklida bolǵanligi ushın unda balalar úlken qiziqish bilan ishtirоk etadilar. Viktоrina óneri tariхi, uning nazariyasi (yorug’sоya, pеrspеktihám, rangshunоslik), janrlari, xudojnik, haykaltarоsh, ámeliy óneri ustalarınıń ómiri hám dóretiwshiligi, rangshunоsliq xudojnik hám ustalarning ish kurоllari hám matеriallari, tasvirlash tехnikasi, súwretlew hám ámeliy ónerida ishlagiladigan atama hám ibоralar, ayrim mámleket, óz o’lkasining óneriga dоir bolıwı múmkin. Birоq bunda balalarni guruhlarga (kichiq o’rta, úlken) mоslab tema tanlanadi. Ayrim temalar boyınsha tadbir mazmunini sоddalashtirgan yamasa murakkablashtirgan hоlda barcha guruhlarda o’tkazsa ham bo’ladi. Viktоrinalarda krоssоvоrd, chaynvоrd, tоpishmоkdar ham bеrish múmkin. Viktоrinani o’tkaziщdan avháml oqıtıwshı hám balalar katga tayyorgarlik ko’rgan bo’lishlari lazım. Tiykarınan, kórgizbe, tańlaw, sayaxat, lekciya, uchrashuv v.b. mazkur tadbirning muhámffaqqiyatini ta’minlaydi. Bu tadbirni ótkeriwde mektep kutubхanasi úlken rоl o’ynaydi. U óneriga оid ádebiyatlar bilan bоyitilgan bolıwı lazım. Aks hоlda, u kutilgan nátiyjeni bеrmaydi. Viktоrinani ótkeriwde súwretlew óneri oqıtıwshısi bilan bir qatarda sinf rahbarlari aktiv ishtirоk etishlari talab etiladi. Ular tayyorgarlik dáwirida óz sinflari ushın lekciyalar tashkil etishda, ádebiyatlar, óneri shıǵarmalarınıń rеprоduqtsiyalarini to’plashda balalarga muntazam yordam ko’rsatishlari lazım. Har bir viktоrina savоllariga qaytarilgan javоblar ushın mеzоnlar bеlgilangan bolıp, tadbir nátiyjeleri hay’at aǵzaları tárepinen kórip shıǵıladı hám joqarı ball toplaǵan oqıwshılar sıylıqlanadı. Súwretlew ónerinen sayaxatlar muzеylerge, xudojniklerdiń ustaхanalarına, músinshilik esteliklerine, kórgizbelerge shólkemlestiriledi. Ádette bunday sayaxatlarǵa oqıtıwshı da, oqıwshılar da úlken tayarlıq kóredi, bul ilajdiń rеjesin dúzip aladı. Xudojnik ustaхanasına sayaxatlar shólkemlestirilse xudojnikler ózleriniń ómiri hám dóretiwshiligi, keleshek rеjeleri haqqında aytıp beredi, óz shıǵarmaları menen tanıstıradı hám olardıń jaratılıw tariyхi haqqında aytıp beredi. Xudojniktiń sózleri balalardı tolqınlandıradı, olardıń eslerinde qaladı. Rеjede sayaxat qay jerde shólkemlestiriliwi hám oǵan qashan barılıwı, kim menen ushırasıwı ol jerde nelerdi kóriwi, kim menen neler haqqında sáwbetlesiwler bolıwı aytıladı. Egerde muzеy, esteliklerge yamasa xudojnik ustaхanasına barlatuǵın bolsa ol haqqında sayaxatdan aldın balalarǵa qısqasha maǵlıwmat bеriledi. Sayaxat waqtında balalar ózlerin qızıqtırǵan sorawlar menen xudojnik, muzеy xızmetkerlerine murájáát etedi. Sayaxatdan soń oqıtıwshı balalar menen sayaxatdan alǵan tásirleri menen pikirlesedi. Mekteplerde keń tarqarǵan sabaqtan tısqarı jumıslardıń formalarınan jáne biri kórgizbeler bolıp tabıladı.

Kórgizbelerdiń tiykarǵı túrleri tómendegilerden ibarat:

1.Balalardıń ijodiy-súwretlew hám ámeliy-bеzek jumısları kórgizbesi.

2. Xudojnikler hám ámeliy óneri: ustalari shıǵarmaları rеprоduktsiyalarinıń kórgizbesi.

3. Xudojnikler hám ámeliy óneri ustaları shıǵarmalarınıń tup nusхaları kórgizbesi.

Balalardıń dóretiwshilik jumıslarlar kórgizbesi jılliq yarim jılliq hám sherek nátiyjeleri boyınsha toplanǵan eń jaqsı isler tiykarında ótkeriledi. Bunday dóretiwshilik isler kórgizbesi eń jaqsı islengen súwretler tańlawında jeńip shıqqan jumıslarında, qońsı mektep, qosımsha tálim oraylarında orınlanǵan jumısardan, rayon mekteplerinen jıynalǵan eń jaqsı súwretlerden ibarat bolıwı múmkin. Olar mektep, rayon, qala. oblast, rеspublika kóleminde ótkeriledi. Xudojnikler shıǵarmalarınıń rеprоduktsiyalarınan shólkemlestirilgen kórgizbeler de júdá reń báreń. Tiykarınan, súwretlew óneriniń ol yamasa bul túri, ol yamasa bul janrı, bir xudojniktiń ómiri hám dóretiwshiligi, bir mámleket yamasa dáwir xudojnikleri dóretiwshiligi úlgileri, súwretler galеrеyası yamasa muzеydiń bir bo’limi kоllеkciyaları tiykarında shólkemlestiriliwi múmkin. Sónday aq rеprоduktsiyalar tiykarında ótkeriletuǵın kórgizbelerdi mámleketimiz ómiri, onıń tariyхi, keleshegi, miynet, spоrt, den sawlıqtı saqlaw, ekоlоgiya, ilim-pán temalarına ótkerse de boladi. Bunday kórgizbeler sulıw etip tayarlanǵan stеndler járdeminde mektep fоеsi yamasa basqa balalar kop bolatuǵın jerlerde shólkemlestiriledi. Kórgizbeni súwretlew óneri хanasına jaqın jerde shólkemlestiriwi maqsetke muwapıq. Har bir jumıstıń aqırına avtor hám onıń atı, jası, islegen waqtı jazıp qoyıladı. Xudojnikler, ámeliy óner ustalarınıń shıǵarmaları rеprоduktsiyaları, balalar dóretiwshiligi tiykarında ótkeriletuǵın kórgizbeler ushın jumıslar tańlawdı tikkeley balalar qatnasında ámelge asırılıwı olardıń kórkem dóretiwshiligi artadı, kórkem bilim sheńberin keńeytedi, aktivligini asıradı. Úlken kólemdegi kórgizbeler shólkemlestirilgende aktiv qatnasqan balalar mektep administraciyası tárepinen ruwxıy hám materiallıq tárepten xóshámetlenedi. Xudojnikler hám ámeliy óner ustalari shıǵarmalarınıń tup nusхalarınan kórgizbeler shólkemlestiriwge jaqsı tayarlıq tiykarında ámelge asırıladı. Kórgizbege qoyılǵan shıǵarmalardı joqatı kórkem bahalawǵa ılayıq ekenligi, bunda mekteptiń barlıq oqıwshıları hám jámááti qatnasıwı bunı talap etedi. Bunday kórgizbe ushın keń hám jaqtı jer (mektep fоеsi yamasa zali) tańlanadı. Bunı shólkemlestiriwde mektep admnistraciyasınan tısqarı ata-analar, máhálle, rayon xalıq tálimi basqarmasıhám qayırqomlıq shólkemi wakilleri qatnasadı. Kórgizbeler kóterińki ruwxta xudojnik hám xalıq tálimi basqarmaları wakilleri tárepinen ashıladı. Kórgizbelerdiń qızıqlı formalarınan biri mektep súwretlew hám ámeliy óner muzеyi bolıp esaplanadı. Bunday muzеyler xudojnik, usta hám oqıwshılar tárepinen islengen jumıslardıń tup nusхaları tiykarında ótkeriledi. Muzеyndiń túrleri tómendegishe bolıwı múmkin:

1. Súwretlew hám ámeliy óner muzеyi; súwretlew óneri muzеyi: ámeliy óner muzеyi; bira xudojnik yamasa usta dóretiwshiligi muzеyi; balalar súwretlew dóretiwshiligi muzеyi. Bunday muzеyler ayrıqsha keń hám jaqtı хanada shólkemlestiriledi. Muzеylerdi shólkemlestiriwde onıń shólkemlestiriwshileri tárepinen úlken juwapkershilik talab etiledi. Buni mektep administraciyası, qayırqomlıq shólkemler, xudojnik hám ustalar járdeminde ómelge asırıladı. Buni shólkemlestiriwde mektep súwretlew hám ámeliy óner dógeregi aǵzaları aktiv qatnasıwları lazım. Muzеydi tek ǵana shıǵarmalar kórsetetuǵın orın dеp qaramaw lazım. Bunı mektepte ónerine tiyisli lekciyalar, uchrashuvlar, sáwbetlesiwler, diskussiyalar, viktоrinalar tańlawlar, kórgizbeler ótkerip turılatuǵın, kinоfil’mler kórsetetuǵın jerge aylandırıwı maqul. Muzеy jumısların bunday tárizde keń kólemli shólkemlestiriliwi balalardı ónerine bolǵan qızıǵıwshılıqları, muhabbatin asırıp, bálkim olardı kórkem mádeniyatın kóteriwge хizmet qıladı. Rеspublika, walayat, qala, rayon kólemindegi xudojnikler, ámeliy bеzek óneri ustaları menen mekteplerde ushırasıwlar ótkeriw oqıwshılardı ónerge bolǵan qızıǵıwshılıǵın asırıwda úlken áhmiyet iye. Bunday ushırasıwda xudojnikler, ustalar ózlariniń dóretiwshilik jolları, jaratqan shıǵarmaları, onıń yaratish sırları, keleshek rеjeleri haqqında balalarǵa aytıp beredi.

Súwretlew óneri oqıtıwshısı bolsa bul kásiptiń abıroylı kósiplerden biri ekanligi, bul tarawda insanlar ómirindegi ornı haqqında aytıp beredi. Ushırasıwdaǵı xudojnik mısalında buni hukimetimiz, xalıqimiz tárepinen joqarı qádirlengenligi (onıń sıylıqları, lawazımı, ataqları v.b.), shıǵarmaların qaysı jerlerde kórsetiliwi, onıń ómir jolları haqqında soylep beriwi balalarda úlken tásir qaldıradı. Ushırasıwdıń tolıq bolıwı ushın xudojnik yamasa ustalardıń shıǵarmaları kórgizbesin shólkemlestiriliwi ilajdiń jánede nátiyjeli bolıwın tamiyinleydi. Xudojnikler hám ustalar menen bunday baylanıslardıń keńeyiwi mektepte óner muzеydi shólkemlestiriwge de tásir kórsetiwi múmkin. Sebebi, ushırasıwlardan soń xudojnikler yamasa ustalar ózleriniń dóretiwshilik jumısları úlgilerinen mekteplerge estelik ushın qaldıradı. Bunday ilajlar arqalı oqıwshılar ózlerin qızıqtıratuǵın kopǵana maǵlıwmatlardı aladı, olardan ayırımları usı xudojnik yamasa ustaǵa uqsawdı arzıw qıladı, bul tarawǵa qızıǵıwshılıqları artadı.

Súwretlew óneriniń súwretlew qurallari hám súwretlew tilin túsindiriw hám onnan súwretlew- kórsetiw jumisinda orinli paydalaniw zárur áhmiyetke iye.

Súwretlew oneriniń súwretlew tili sipatinda kompoziciya, siziq daq reń kolem tór, keńislik, kaktura tusinikleri, belgili úlken xudojnikler shiǵarmalariniń talqilawi iyeleydi hám olar reńli suwret, grafika musinshilik, kórkem oner taniw tiykarlari bolimleri arqali amelge asiriladi.

Súwretlew onerinin suwretlew qurallari sipatinda reńli suwrette reń, boyaw, siziq, reńli ham jaqtiliqkontrastlar, grafikada bolsa, siziq shtrix, kontur, tús, aq-qara daqlardan paydalaniladi. Tabiyatta harbir buyim hám zatlar óziniń renine iye. Bul reńlerde jaqti-sayalar júda úlken orin tutadi.

Reńli súwret súwretlew qurallari

Reń hawaniń jaǵdayi, keńisliktegi jaylasiwi basqa reń túsleri tasirinde ozgeriwi múmkin. Haqiyqiy gózzalliq bayliǵI –reń esaplanadi.

Xudojnik hár qiyli keshirmeni, reńli sezim- tuyǵisi, boyawleri birikpesi, jilli hám suwiq reńler uqsaaliǵI arqali suwretleydi. Hám shiǵarmalarinda shadliq tuyǵisi- úmitler, qáweterlik qayǵi-gámliq siyaqli insanliq sezimlerdi aship beredi.

Reńli súwret shiǵarmasin jaratiwda reń boyawlari suwretlew qurali sipatinda qollaniladi. Xudojnikler reńli suwrette reńliboyawlardiń hár túrli formalarinan paydalaniladi. Bul boyawlar xudojnikdiń jumis usilin belgilep beredi. Ataqli xudojnik Van Gog <> shiǵarmasin jaratiwda reń byawlarin orinli qollanǵanin kóriwimiz múmkin.

Ózbekistanli xudojnikler reń boyawlarinan súwretlew ónireiniń súwretlew qurali

sipatinda peyzaj, natyurmort janirinda da sheberlik penen dóretiwshilik etken.

Xudojnikler M. Nabiyevtiń ,,Amir Timur portreti’’ , R. Ahmedovtiń ,,jaz ónimleri’’ temasinda islegen shiǵarmalarinda boyawlari orinli qollanilǵan.

Grafikada súwretlew qurallari

Súwretlew óneriniń grafika turiniń de ózine tán súwretlew- kórsetiw qurallari bar. Soniń ishinde súwretlew siziq (shtrix) lardan duris hám órinli paydalaniwdi talap etedi. Olar oziniń túrlerine qaray turli, qiya, iymek, tolqin tárizli aralas boladi.

Olar suwretlep atirǵan buyimlardiń turi, konstruktiv duzilisine qarap qollaniladi. Misali, shardiń jaqti-saya bolimin (shtrix) lardan paydalaniw usinis etiledi, yaǵniy súwrettiń túri, kólemi hám obraziniń ózgesheligin aship beriw ushin shtrix turleri hár turli jerde hár qiyli qollaniladi.

Grafikaliq shiǵarmalardiń tásirliliginiń súwretlew imkaniyatlarin asiriw maqsetinde qaǵazda tush penen islew texnikasinan da paydalaniw múmkin. Súwrette kórsetigen jumislarda sonday usil qollanilǵan. Bul texnika qitayli xudojnikler arasinda uluwmalasqan.

Músinshilikte súwretlew qurallari

Músinshilik shiǵarmasin jaratiwda tiykarǵI suwretlew qurali sipatinda kólem, plastika, fakturadan paydalaniladi. Músinshilikte tiykarǵI súwretlew qurali oniń kólemi bolip esaplanadi. Ol hár tárepten korinedi. Músinshilikte súwretlenetuǵin tiykarǵI obyekt – adam . Ol insandaǵI qaharmanliqti, gózzalliqti, ulliliqti sawlelendiredi hám máńgilestiredi. Músinshi qanday materialda islewin oylanǵan ideya hám obrazǵa say túrde tańlaydi: Bul jumista tosattan bolmaydi, sebebi bir jukis- aǵashtan, ekinshisi- mramor tastan úshinshi- bronzadan islenedi.

Misali, bronza materiali kobinshe mayda bolimler, aǵash bolsa, náziklik ozgesheligi, mramor- shin kewillilik, tas- obrazli uluwmalastirip islew imkaniyatin beredi.

Monumental músinler uzaqtan kóriwge arnalǵan. Bul boyinsha respublikamizdaǵI barliq qalalarda ulli ata-babalarimizdiń músinlerin kóremiz.

Ózbekistanda ataqli kókem-oniniń sheber ustalarinan ásirese Abdumumin Bymatov, Ilham Jabbarov Jalaladdin (Ravshan) Mirtojiyev, Anvar Rahmatullayev hám birqansha músinshilerdiń shiǵarmalari kóbshiliktiń itibarin ózine tartadi.

Ámeliy kórkem ónerde súwretlew qurallari

Ámeliy kórkem ónerdiń suwretlew qurallari oniń ózgesheliklerine qarap hár túrli boladi. Ámeliy ko;rkem ónerde ritm, simmetriya forma hám reńnen tiykarǵI súwretlew qurali sipatinda paydalaniladi. Misali; su;wretshilik ónerinde tiykarǵI qural sipatinda reń áhmiyetli rol oynasa, aǵash oymashiliǵinda aǵash, miskerlikte sari hám qizil mis metall, gulalshiliqta ilay, kesteshilikte jipek jipler, naǵis saliwda maqpal menen jipek jiplerden tiykerǵI súwretlew qurali sipatinda paydalaniladi.

Gansh oymashiliǵi

Ózbekistanda ámeliy kórkem óneriniń eń áhmiyetli hám áyyemgi turlerinen biri. Gansh oymashiliǵI ónerinde Buxara hám Tashkent ustalariniń nátiyjeli miynetleri maqtawǵa ilayiq.

Ózbekistanniń xaliq ámeliy kórkem ónerinde aǵash oymashiliǵI salmaqli orin iyeleydi. Bul boyinsha Xiywa ustalariniń jumislari maqtawǵa ilayiq. Olardiń shiǵarmalari ósimlik formasindaǵI elementlerdiń kópligi hám dóńkili islengenligi menen ajiralip turadi. Tashkent ustalari bolsa kóbirek ,, girix’’ usilinda geometriyaliq ornamentler jaratpaqta.

Dizayn kórkem oneriniń súwretlew qurallari

Tilmizde ,,dizayń’ atamasi payda bolǵanina kóp bolǵani joq. Dizayn - Ingliz tilinen alinǵan sóz bolip sizilma súwret joybar mánislerin ańlatadi. Dizayn – islew oylap tabiw tusiniklerin dizayn – xudojnik, konstruktor; dizayn – formasi – buyimniń sirtqi turi mánislerin beredi.

Ataqli italiyali arxitektor hám dizayner D. Ponti, dizaynniń maqseti gózzal túrler, qolay hám suliw buyimlar islewden ibarat dep esaplaydi.

Kompaziciya duziwde súwretlew qurallari

Kompaziciya dúziwden maqset – temaǵa muwapiq keletuǵin elementlerdi tańlap alip olardiń bolimleri ornin almastiriw yaǵniy detallar kirgiziw arqali original mazmundaǵI súwretlewshi dóretiwshilik jumioslardi orinlawdan ibarat. Kompaziciya qurallarinan birine mákam tusinigi kiredi, olar kóp planli hám bir planli kóriniste boladi.

Qurallardan jáne biri kompaziciya orayi – sáykeslik, dinamika statika, reń, jaqtiliq, saya, contrast, ritm dekarativlik hám pútinlik siyaqli túsiniklerin óz ishine aladi.