Sunnatilla Jabborov 1-Seminar Mavzus: Tarix o‘qitish metodikasining ilmiy pedagogika fan sifatida shakllanishi Reja

Sunnatilla Jabborov

1-Seminar

Mavzus: Tarix o‘qitish metodikasining ilmiy pedagogika fan sifatida shakllanishi

Reja:

1. 
   O‘zbekistonda tarixiy qo‘lyozma asarlarining yaratilishi. Mustamlaka Turkistonda tarix fani, uning maktab va madrasalarda o‘qitilishi.
   
2. 
   Sobiq ittifoq totalitar tuzumi davrida maktablar, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida tarix fanining o‘qitilishi tahlili.
   
3. 
   Tarix o‘qitish metodikasining pedagogik fan sifatida shakllanishi.
   
4. 
   Mustaqil O‘zbekistonda tarix o‘qitish metodikasi fanining yangi mazmun kasb etishi va takomillashib borishi.
   
5. 
   Tarix o‘qitish metodikasi fanining maqsadi va vazifalari. Uning fanlar tizimida tutgan o‘rni va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.
   

1)Mustaqillik yillarida xalqimizning qadimiy tarixi va boy madaniyatini tiklash, buyuk allomalarimiz, aziz-avliyolarimizning ilmiy, diniy va ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish va targ‘ib etish, muqaddas qadamjolarini obod qilish, yosh avlodni ularning ezgu an’analari ruhida tarbiyalash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirildi va izchil davom ettirilmoqda.  Ayni vaqtda ma’naviy-ma’rifiy sohadagi islohotlar samarasini oshirish zarurati bu yo‘nalishdagi ishlarni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishni talab etmoqda. Bu borada nafaqat mamlakatimiz, balki jahon miqyosida g‘oyat noyob hisoblangan, YuNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan qo‘lyozmalar fondiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, shuningdek, qadimiy yozma manbalar fondiga ega bo‘lgan muassasalar faoliyatini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.  Ayniqsa, ushbu nufuzli ilmiy-tadqiqot muassasalari oldida qo‘lyozmalarni saqlash, ta’mirlash, mavjud fondlarni boyitib borish, tarixiy manbalar bilan ishlash uchun mahalliy va xorijiy tadqiqotchilarga qulay sharoitlar yaratish, tarixiy-madaniy merosimiz namunalarini har tomonlama chuqur o‘rganish, buyuk alloma va mutafakkirlarimizning jahon ilm-fani va sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan beqiyos hissasini targ‘ib etish, shu asosda yurtdoshlarimiz, avvalo, yosh avlodimizni xalqimizning buyuk ma’naviy merosiga hurmat, ona yurtimizga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalashga qaratilgan ishlarning natijadorligini tubdan oshirish bo‘yicha dolzarb vazifalar turganini alohida ta’kidlash lozim. Ana shu vazifalarni samarali hal etish maqsadida: 

1. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkent islom universitetining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutini (keyingi o‘rinlarda Institut deb ataladi) qadimiy qo‘lyozmalar, tarixiy-madaniy ahamiyatga ega bo‘lgan zamonaviy yozma manbalarni saqlash, o‘rganish, ilmiy asosda tadqiq etish va targ‘ib qilish bo‘yicha mamlakatimizdagi yetakchi ilmiy-tadqiqot muassasasi etib belgilash to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. 

2. Quyidagilar Institutning asosiy vazifalari etib belgilansin:  Sharq qo‘lyozmalari fondini saqlash, ta’mirlash, boyitish va muayyan tizimga keltirish, arab yozuvidagi turli mavzularga oid yozma yodgorliklar va epigrafika namunalarini tadqiq qilish, ularni asl holida hamda o‘zbek va xorijiy tillarda ilmiy izohlar, tarjimalar bilan nashr etish, ilmiy muomalaga kiritish;  boy tarixiy, ilmiy, ma’naviy-intellektual merosimizni saqlash, ilmiy tahlil qilish, uning mazmun-mohiyati va ahamiyati haqida soha mutaxassislariga, tegishli ta’lim yo‘nalishlarida tahsil olayotgan o‘quvchi va talabalarga batafsil ma’lumot berib borish, buyuk alloma va mutafakkirlarimiz asarlarini dunyo hamjamiyati o‘rtasida keng targ‘ib etish, zamonaviy ilm-fan, ma’naviyat va amaliyot rivojida undan samarali foydalanish va kelgusi avlodlarga yetkazish;  aholida saqlanayotgan qadimiy noyob qo‘lyozmalar, chet el fondlaridagi mavjud asarlar nusxalarini ayirboshlash yoki olish hisobidan Institutning qo‘lyozma va yozma manbalar fondini boyitib borish;  o‘rta asrlarda hozirgi O‘rta Osiyo hududida yashab ijod qilgan alloma va mutafakkirlarning matematika, astronomiya, fizika kabi aniq fanlar, meditsina, kimyo, geografiya singari tabiiy fanlar, tarix, adabiyot, falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar, islom dini va ilohiyotga oid merosini tadqiq qilishni kengaytirish va chuqurlashtirish;  matnshunoslik, adabiy manbashunoslik, tilshunoslik, falsafa, madaniyat tarixi sohalarida milliy madaniy merosimizning hali o‘rganilmagan ko‘pgina qatlamlarini ochib berishga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratish;  Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkent islom universiteti kabi mazkur sohada faoliyat ko‘rsatadigan oliy ta’lim muassasalari bilan birgalikda qo‘lyozmalar bilan ishlash malakasiga ega bo‘lgan yosh mutaxassislarni reja asosida maqsadli tayyorlash va Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti ilmiy-tadqiqot faoliyatiga jalb qilish;  Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkent islom universiteti singari oliy ta’lim muassasalarining ixtisoslik kafedralari bitiruvchilari hisobidan Institutning kadrlar tarkibini yangilab borish, qo‘lyozmalar bilan ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lgan yosh kadrlar zaxirasini shakllantirish;  xorijiy Sharq mamlakatlari tarixi, rivojlanish bosqichlari, hozirgi kunda ushbu davlatlarda kechayotgan siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarni ularning O‘zbekiston Respublikasi bilan ikki tomonlama va ko‘p tomonlama munosabatlari nuqtai nazaridan o‘rganish;  O‘zbekiston Respublikasining turli tashkilotlarida saqlanayotgan arab yozuvidagi qo‘lyozma asarlar, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlarning saqlanish va ta’mirlanish holatini monitoring qilish va ularning elektron bazasini yaratish. 

3. Quyidagilar Institut faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbalari etib belgilansin:  Institutni saqlash bilan bog‘liq xarajatlar uchun ajratiladigan byudjet mablag‘lari;  O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligi tomonidan o‘tkaziladigan tanlovlarning natijalari bo‘yicha ajratiladigan grantlar, jumladan, maqsadli grantlar;  tadbirkorlik faoliyatidan, jumladan, noshirlik faoliyatidan tushadigan mablag‘lar, xalqaro moliyaviy institutlar, xorijiy tashkilotlar, donor mamlakatlar va tashkilotlarning grantlari, shuningdek, homiylik xayriyalari va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar. 

4. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasining mamlakatimizda turli manbalarda saqlanayotgan noyob va qimmatli qo‘lyozma asarlar, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlarni aniqlash va tahlil qilish, shuningdek, aholida saqlanayotgan shunday kitoblarni sotib olish va Institutda jamlanilishini ta’minlash maqsadida ekspertlar guruhi hamda komissiya tuzish haqidagi takliflari ma’qullansin. 

5. Quyidagilar:  O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondini aholida saqlanayotgan noyob qo‘lyozma, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlar hisobiga boyitish bo‘yicha ekspertlar guruhi (keyingi o‘rinlarda Ekspertlar guruhi deb ataladi) tarkibi 1-ilovaga muvofiq;  Aholida saqlanayotgan qo‘lyozma, toshbosma kitoblar hamda tarixiy hujjatlarni baholash va sotib olish bo‘yicha komissiya (keyingi o‘rinlarda Komissiya deb ataladi) tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondidagi 2017-2021-yillarda nashr etilishi rejalashtirilayotgan qo‘lyozma asarlar ro‘yxati 3-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 

6. Belgilab qo‘yilsinki:  aholida saqlanayotgan noyob qo‘lyozma, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlar Ilmiy-texnik faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan Fan va texnologiyalar bo‘yicha Davlat komissiyasi (keyingi o‘rinlarda Davlat komissiyasi deb ataladi) tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadigan Nizomga asosan xarid qilinadi;  Ekspertlar guruhi hamda Komissiyaning tegishli xulosalari, aholida saqlanayotgan, sotib olinishi rejalashtirilayotgan noyob qo‘lyozma, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlar ro‘yxati, shuningdek, ularni xarid qilish bo‘yicha tavsiya etilgan narxlar Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlanishga asos bo‘ladi;  qadimiy yozma manbalar bilan ishlashning o‘ziga xos murakkab xususiyatlarini, bu ish yuqori ilmiy malaka va qo‘nikmalarni talab qilishini inobatga olib, Institutning qadimiy qo‘lyozmalarni restavratsiya qilish va saqlash bilan shug‘ullanuvchi xodimlarining oylik ish haqiga 30 foiz miqdorda qo‘shimcha ustama haq to‘lanadi. 

7. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi:  bir oy muddatda Ekspertlar guruhi va Komissiya to‘g‘risidagi nizomlarni ishlab chiqsin va tasdiqlasin;  ikki oy muddatda Institut faoliyatini takomillashtirishga oid aniq chora-tadbirlar ishlab chiqsin va tasdiqlasin. 

8. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Institutda saqlanayotgan qadimiy qo‘lyozmalar eng zamonaviy xalqaro standartlarga muvofiq saqlanishi va bosqichma-bosqich restavratsiya qilinishini ta’minlash uchun 2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan ijtimoiy sohaga ajratilgan mablag‘lar doirasida mablag‘ ajratsin, 2018-yildan boshlab ana shu ishlar uchun zarur mablag‘ni O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti parametrlarida nazarda tutsin. 

9. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Institutdagi foto va restavratsiya laboratoriyalarini zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlash hamda Institutda Sharq qo‘lyozmalari muzeyini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. 

10. Belgilab qo‘yilsinki:  Institut fondida saqlanayotgan qadimiy qo‘lyozmalarni bosqichma-bosqich restavratsiya qilish uchun zarur reaktivlar va sarflanuvchi materiallarni sotib olish hamda Institutning foto va restavratsiya laboratoriyalarini zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlash uchun mablag‘lar Ilmiy-texnik faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg‘armasi hisobidan o‘rnatilgan tartibda ajratiladi;  Institutda Sharq qo‘lyozmalari muzeyini tashkil etish va uni jihozlash bilan bog‘liq xarajatlar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi va Institutning byudjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan qoplanadi. 

11. Davlat komissiyasi Institutda noyob qo‘lyozma asarlarni o‘rganish bo‘yicha ishlarni tashkil etish uchun ilmiy jihatdan asoslangan tadqiqotlarga har yillik davlat buyurtmasi o‘rnatilgan tartibda tasdiqlanishini ta’minlasin.  O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligi Davlat komissiyasi tomonidan har yili tasdiqlanadigan davlat buyurtmasida belgilangan ilmiy tadqiqotlarga davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasidagi ilmiy-texnik loyihalarga ajratiladigan byudjet mablag‘lari hisobidan maqsadli grantlar ajratilishini ta’minlasin. 

12. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Fan va texnologiyalar agentligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlar ushbu qarorga muvofiqlashtirilishini ta’minlasin.

13. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat maslahatchisi A.Yunusxodjayev zimmasiga yuklansin. Toshkent Rossiya tomonidan bosib olinganidan so‘ng chor hukumati yangi shaharning siyosiy va iqtisodiy sohalari bilan bir qatorda o‘z bolalari uchun maktablar tashkil etish ishlarini jadallik bilan olib bordi. Tub aholining maorif sohasiga nazar tashlasak, bu erda deyarli xar bir mahallada joylashgan masjidlarda boshlang‘ich ma’lumot beruvchi maktablar mavjud bo‘lgan. 13-14 yoshlarda bu maktablarni tugatgan o‘quvchilar madrasalarda o‘qishni davom ettirishlari mumkin bo‘lgan. Madrasalarda talabalarga ilmiy va diniy fanlardan ta’lim berilgan. Turkiston o‘lkasi aholisining asosiy maorif negizi aynan mana shu maktab va madrasalarga borib taqalgan. CHor hukumati mustamlaka boshqaruvining dastlabki yillaridayoq Toshkent shahrining eski qismidagi maktab va madrasalarning rolini zaiflashtirish va o‘lkada rus maktablarini joriy etish ishlarini rejalashtirgan edi. Eski shahardagi o‘quv dargoxlari o‘quvchilariga mustamlakachilik siyosatiga qarshi turuvchi guruxlar sifatida qaralardi. Dastlabki yillarda chor hukumati tub aholiningg maorif sohasiga aralashmagan bo‘lsada, uni domiy ravishda nazorat ostiga olgan. U erdagi o‘quv sistemasini sekin-astalik va ehtiyotkorlik bilan tugatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Turkiston o‘lkasining general-gubernatori K.P.Kaufman ham aynan shu siyosatning asoschilaridan biri edi. U «mahalliy maktablarni kuch bilan, ya’ni zo‘ravonlik bilan yo‘q qilish xavfli bo‘lsa, ularni sezilarli darajada yo‘q qilib borish biz uchun shunchalik foydali va manfaatlidir» — deb bejiz aytmagan edi. Asrlar davomida o‘z milliy qadriyati, an’analari va ilm dargohlariga ega bo‘lib kelgan xalq mustamlakachilarning siyosiy, itqtisodiy-ijtimoiy, jumladan madaniy sohadagi yangi qonun va tartiblarini tan olmadi. Tub aholi uchun musulmon maktablari keyinchalik ham asosiy ta’lim muassasalari bo‘lib qolavergan. K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan Xalq ta’limi Maxsus (Osobaya) komissiyasi «xalq ta’limining rivojlanishi rus manfaatlariga xizmat qilishi kerakligini» aloxida ta’kidlab o‘tgan. Eski shahar yonginasidagi barpo etilgan yangi shaharda tashkil etilgan dastlabki maktablarda asosan rus harbiylarning bolalari taxsil olgan. Toshkent shahri «yangi» qismidagi maktab ta’limining rivojlanishiga Juykova degan ayol ixtiyoridagi o‘g‘il va qiz bolalar uchun 1866 yil 1 iyulda birinchi rus maktabining ochilishi asos bo‘ldi. Bu erda zobitlarning bolalaridan tashqari unter-zobitlar, mirzalar, askarlarning bolalari ham o‘qir edilar. 1867 yilda bu maktabda 11 qiz va 7 o‘g‘il bola o‘qigan. Ularga duolar, qisqacha din tarixi, yozuv va qo‘l hunarmandchiligi o‘rgatilardi. 1869 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, bu maktab ixtiyoriy xayr-exsonlar va qisman davlat hisobidan ta’minlanib turilgan. 1869 yilda oliy nasabliklarning har ikkala jinsdagi bolalarining IV sinfli bilim yurti, gimnaziyaga kirishlari uchun tayyorlaydigan Paxertning xususiy pansioni ochilgan edi. O‘qituvchilar amaldorlar, zobitlar va ularning xotinlaridan iborat bo‘lib, u erda 50 ta o‘quvchi taxsil olgan. 1870 yilda Toshkentda Turkiston o‘lkasida maktab ishini tashkil etish haqidagi masalani muhokama qilish uchun hay’at tuzildi. Ular tomonidan tuzilgan loyiha bo‘yicha:

1) oddiy rus kishilarining bolalari uchun bilim yurti ochish, bunda bolalarga boshlang‘ich (elementar) ta’lim berish;

2) Gimnaziya ta’limini olishni xoxlagan amaldorlar, savdogarlar va boshqa shaxslar bolalari uchun bilim yurti ochish, oddiy bolalar esa tub aholi uchun ochilgan maktablarda o‘qishlari mumkin» degan maqsad ilgari surilgan edi.

1871 yilda shaharning yangi qismida hunarga o‘rgatiladigan uch sinfli xalq maktabi faoliyat ko‘rsata boshladi. 1876 yilda erkaklar va ayollar gimnaziyasi ochilib, unda 1878/79 o‘quv yilida quyidagi fanlar o‘qitilgan: rus, fransuz, nemis, lotin, yunon tillari, din aqidalari, matematika, tarix, jo‘g‘rofiya, chiroyli yozuv va rasm. Ayollar kichik gimnaziyasida mazkur fanlarga qo‘shimcha ravishda qo‘shiq va musiqa, gimnastika va raqs, shuningdek, hunar bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borilgan. Keyinchalik o‘quv dasturi kengaytirilgan. Unda fizika, geometriya, algebra, botanika, mineralogiya, zoologiya kabi fanlar kiritilgan. 1881 yildan erkaklar kichik gimnaziyasi sakkiz sinfli gimnaziyalarga aylantirilgan, 1887 yildan esa ayollar kichik gimnaziyasi – etti sinfli gimnaziyaga aylantirilgan. Bu har ikki gimnaziya o‘rta ta’lim maktabiga to‘g‘ri kelgan. SHuni ta’kidlash joizki, shaharning «yangi» qismini kengayib borishi va aholi sonini ko‘payishi gimnaziya tarmoqlarini rivojlanishini talab qilsada, bu muammo hal etilmadi. Masalan, agar 1877 yilda erkaklar gimnaziyasida 96 odam o‘qigan bo‘lsa, 1891 yilda – 279, 1910 yilda esa – 500 ta o‘qigan. Ayollar gimnaziyasidagi o‘quvchilar 1877 yildagi 100 tadan 1910 yilda 700 taga o‘sgan. 1877 yilda o‘lkada xalq o‘quv yurtlari noziri (inspektori) lavozimi ta’sis etildi. U Turkiston o‘lkasi boshlang‘ich xalq bilim yurtlari, rus va boshqa quyi o‘quv yurtlariga mudirlik qilgan. SHu munosabat bilan general-gubernator qoshidagi o‘quv ishlari bo‘yicha maxsus topshiriqlarni bajaruvchi katta chinovnik lavozimi tugatildi. O‘lkada o‘quv ishlari bo‘yicha boshqarma Xalq ta’limi vazirligi ixtiyorida bo‘lgan, bu xalq ta’limining bir oz bo‘lsada rivojlanishiga imkon tug‘dirgan. Turkiston o‘lkasi o‘quv yurtlari boshqaruvi shtat bo‘yicha quyidagilardan: bosh nozir, kotib va kotib yordamchisi (yillik maoshi 7 800 rubl bo‘lgan) iborat bo‘lgan. Turkiston o‘lkasida o‘qituvchilar tayyorlaydigan yagona o‘qituvchilar seminariyasi mavjud edi. U 1879 yil 30 avgustda Toshkentda ochilib, bu o‘quv yurti Turkiston o‘lkasi rus va rus-tuzem boshlang‘ich maktablari uchun o‘qituvchilar tayyorlashi kerak bo‘lgan. O‘quv yurtini ta’sis qilar ekan, chor hukumati, birinchidan, o‘lkada boshlang‘ich maktablar o‘qituvchilariga bo‘lgan taxchillikni to‘ldirishni, bu faoliyatga mahalliy yoshlarni jalb etishni, ikkinchidan, “ma’rifat yo‘li bilan mahalliy aholini rus aholisi bilan yaqinlashtirish va bu bilan o‘lkada rus fuqaroligini joriy qilishga imkon tug‘dirishni” ko‘zda tutgan edi. Seminariya ochilishida bosh nozirni ta’kidlashicha, bilim yurtining vazifasi rus ma’rifatini yoyish yo‘li bilan “o‘zga nasabli aholi (tub aholii nazarda tutilmoqda) bilan hamkorlik qilib, uni rus xalqi bilan yaqinlashtirish…, tayyor o‘qituvchilarni o‘lka quyi bilim yurtlariga etkazib berish, toki ularning shogirdlari o‘qishi tugagandan keyin o‘zga nasab (tub aholii nazarda tutilayapti — J.I.) ta’limi ishida bemalol ishlab keta olsinlar. 1881 yil 28 yanvarda Turkiston o‘qituvchilar seminariyasida qozoq tili fani kiritildi. Kaufman so‘zlari bo‘yicha, mazkur tilning kiritilishiga sabab qozoqlar bolalarini o‘quv yurtlariga jon deb beradilar, ular ko‘chmanchi hayot tarzi kechirsalarda, madaniy jihatdan o‘zbek va tojiklarga qaraganda ancha kirishimliroq. Uning fikricha, qozoq tili turkiy tillarga mansub bo‘lib, uni o‘zbeklar ham, tojiklar ham bemalol tushunadilar. Biroq Kaufmanning umidlari oqlanmadi, zero 1898 yilda yangi general-gubernator Rozenbax o‘zining xalq ta’limi vaziriga bildirgisida: “Sart (o‘zbek – I.J.) va fors (tojik – I.J.) tillarini o‘rganmay turib, mahalliy maktabda o‘qituvchilarning bir narsaga erishishlariga ko‘zim etmaydi… Rus-tuzem maktablari tizimi tajribasi ko‘rsatdiki, faqat qirg‘izlar (qozoqlar) biz bilan yaqinlashishga ishtiyoqmand emas, balki sartlar ham shunday… Bu tillarning foydaligi to‘g‘risida gap-so‘z bo‘lishi mumkin emas. Turkiston o‘lkasi hududlarida asosan ikki til iste’mol qilinadi, bular o‘z adabiyotiga ega bo‘lgan sart va fors tillaridir. Aytib o‘tganimdek, bu tillarni bilish ham mavjud, ham endi ochiladigan tuzem (mahalliy) maktablar o‘qituvchilari uchun zarur”. Rozenbaxning bu jonli mulohazalarini hukumat qabul qiladi va o‘sha yiliyoq qozoq tili o‘rniga dasturga o‘zbek va tojik tillari kiritiladi. Seminariya o‘qishi 4 yilga mo‘ljallangan edi. Bu erda quyidagi fanlar o‘qitilardi: din aqidalari, rus, slavyan tillari, matematika, arifmetika, fizika, algebra, jo‘g‘rofiya, tarix, chiroyli yozuv, chizmachilik, rasm, qo‘shiq, gimnastika, musiqa; shuningdek, muqovasozlik, duradgorlik, etikdo‘zlik, bog‘bonchilik, polizchilik bo‘yicha ham mashg‘ulotlar olib borilgan. Seminariya qoshida kutubxona ishlab turgan. Uning bisotida 8 239 jild kitob bo‘lgan. 1888/89 yillarda u yana 50 nomdagi kitob olgan. Fizika xonasi 250 uskuna bilan jihozlangan. Tarix, jo‘g‘rofiya va rasm bo‘yicha 399 o‘quv qo‘llanmasi bo‘lgan. Seminariya faoliyat ko‘rsatgan 19 yil mobaynida (1879-1898 yy.) 308 yoshlarga ta’lim bergan, shulardan ruslar — 259 (84 %), o‘zbeklar — 6 (2 %), qozoqlar 40 — (15 %), tatarlar — 2 (0,7 %), nemislar — 1 (0,5 %)kishidan iborat bo‘lgan. 1987 yilda seminariya va erkaklar gimnaziyasida uchtadan o‘zbek o‘qigan xolos. Ijtimoiy tarkibi bo‘yicha seminariyadagi o‘quvchilar 1879-1898 yillar mobaynida quyidagicha bo‘lgan: savdogarlar va boylarning bolalari 101 (39 %), dvoryan va amaldorlarning bolalari – 54 (17 %), tub aholining bolalari – 46 (15 %), qozoqlar – 44 (14 %), askarlarning bolalari – 38 (12 %), dehqonlarning bolalari – 18 (5 %), ruhoniy shaxslarning bolalari – 7 (2 %). SHunday qilib, seminariyada asosan hukmdor sinf bolalari o‘qigan. Garchi tub aholi bolalarining tabaqalari ko‘rsatilmagan bo‘lsada, ularning ko‘pchiligi mahalliy amaldorlarga tegishliligi o‘z-o‘zidan ayon. Seminariya bitiruvchilarini ish bilan ta’minlanishlari ham qiziqarli, albatta. Masalan, 1898 yildagi bitiruvchilardan 113 (42 %) nafari o‘qituvchi bo‘lib, 113 nafari yordamchi o‘qituvchi bo‘lib ishlagan. 73 (27 %) nafari zobit, turli banklarda, xazinalarda, davlat va jamoat muassasalarida, xususiy shaxslarda xizmatchi bo‘lgan, 24 (9 %) nafari tarjimon bo‘lgan, 9 (3 %) nafari ishga joylashmagan, 12 (14 %) nafari xalok bo‘lgan. Binobarin, bitiruvchilarning talay miqdori o‘qituvchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan. 1879 yilga kelib shaharning “yangi” qismida 5 o‘quv yurti faoliyat ko‘rsatgan: erkaklar va ayollar gimnaziyasi, o‘qituvchilar seminariyasi, 4 sinfli bilim yurti, ayollar bilim yurti. Ularda 543 o‘quvchi ta’lim olgan. SHu yili xususiy maktablar paydo bo‘lishi hisobiga o‘quv yurtlari 7 tagacha ko‘paygan. 1871-1891 yillarda shaharda faqat bitta, 1892 yilda esa Marchevskaya va Zolotovaga qarashli ikkita xususiy maktab ishlagan. 1896 yilgi ma’lumotlarga qaraganda, bu maktablarda xammasi bo‘lib 66 ta o‘quvchi taxsil olgan. Bundan tashqari Mixaylovskaya va Suravetskayaning xususiy maktablari ham paydo bo‘ldi. Mazkur maktablar uchinchi toifali bilim yurtiga to‘g‘ri kelgan. 80-yillarda shaharning “yangi” qismi Turkiston o‘lkasidagi yirik ma’rifat markaziga aylandi. Jumladan, Sirdaryo viloyatida 27 o‘quv yurti bo‘lib, 1680 o‘quvchi o‘qirdi, uning qariyb yarmi Toshkent “yangi” qismiga to‘g‘ri kelgan. Bu erda 2 gimnaziya, o‘qituvchilar seminariyasi va 839 o‘quvchisi bo‘lgan 8 boshlang‘ich maktab bor edi. Bu davrda o‘quv yurtlarining umumiy moliyaviy harajati 180 293 rublni tashkil etgan, shu jumladan xazinadan 119 195 rubl ajratilgan, aholidan yig‘iladigan soliq 44 129 rubl bo‘lgan, shahar byudjeti harajatlari 16 969 rublni tashkil etgan. Dastlabki mablag‘ ichida xalq ta’limi vazirligi smetasi bo‘yicha assignatsiya (91 771 rubl) va harbiy vazirlikdan ajratilgan mablag‘ (27 424 rubl) ham bo‘lgan. SHunday qilib, xalq ta’limi vazirligi mablag‘ning yarmidan ko‘prog‘ini asosan yangi shahardagi maorifni rivojlantirishga sarflagan. YUqorida aytib o‘tkanimizdek, XIX asr oxirida shahar “yangi” qismi hududi va aholisining miqdori ortgan. Bir vaqtning o‘zida o‘lkani mustamlakaga aylantirish ham kuchayib borgan. Bu xalq ta’limi tarmog‘ini yanada kengayishiga olib kelgan, 1887 yilgi ma’lumotlar shundan dalolat beradi. Ma’lumotlarga ko‘ra, eng yirik o‘quv yurti ayollar gimnaziyasi bo‘lgan. Undan keyin erkaklar gimnaziyasi kelgan. O‘quvchilarning talay miqdori Real va 4 sinfli erkaklar shahar bilim yurtlariga to‘g‘ri kelgan. hunar bilim yurtida duradgorlar, temirchilar, tokarlar va chilangarlar tayyorlanib, keyinchalik ulardan paxta tozalash zavodlarida foydalanganlar. Sirdaryo viloyati sharhi ma’lumotlariga ko‘ra, 1893 yilda o‘quv yurtlari o‘quvchilari tarkibi (shu jumladan 4 rus-tuzem maktablari) diniy e’tiqodlar bo‘yicha quyidagidek bo‘lgan: pravoslavlar – 79 %, musulmonlar – 12,04 %, yahudiylar – 6,58 %, katoliklar – 2,62 %, lyuteranlar – 0,8 %. SHunday qilib, o‘quvchilar asosan ruslar, qisman o‘zbeklar va qozoqlardan iborat bo‘lgan. Bunday hol keyinchalik ham saqlanib qolgan. Jumladan, 1899 yilda 2115 o‘quvchidan 1638 tasi provaslav, 301 tasi musulmon, 121 tasi yaxudiy, 40 tasi katolik, 15 tasi lyuteran bo‘lgan.

SHaharda xalq ta’limining yo‘lga qo‘yilishi va rivojlanishiga Duma o‘z hissasini qo‘shib kelgan. U nafaqat uning faoliyatini nazorat qilgan, balki uning xarajatlariga mablag‘ ham ajratgan. Masalan, 1886 yilda Duma o‘z byudjetidan xalq ta’limiga 10410 rubl ajratgan . 1885 yilda shaharning “yangi” qismida sinagog tasarrufidagi rus-yahudiy maktabi ochildi. Biroq 1886 yil 15 mayda o‘quvchilarning noqobilligi va ota-onalarining kambag‘alligi tufayli u yopildi. SHu bilan birga boshqa rus-yahudiy maktabi ham bor edi. 1885 yilda unda – 32 ta, 1897 yilda – 51 ta, 1898 yilda esa – 55 ta o‘quvchi o‘qigan. 1898 yilda Marovskaya va Mixaylovskayaga qarashli xususiy maktablar ham ishlab turgan.

2) Yosh avlodni o‘qitish, buning maorifni joriy qilish uchun shart-sharoitlar yaratish sa'yi-harakatlari xalq ommasi, uning ilg‘or vakillari uchun dolzarb bo‘lib kelgan. Ma'rifatparvar olim, pedagog, jamoat arbobi Abdulla Avloniy (1878— 1934) maktab masalasi, ya'ni «tarbiya bizlar uchun yo hayot mamot, yo najot, yo saodat-yo falokat masalasidur», deb ta'kidladi. Bu jami o‘zbek ziyolilarining e'tiqodi, qarashi bo‘ldi. Ular yangi maktablar ochish, o‘quv-tarbiya ishlarini rivojlantirish, internatlar tuzib yetim bolalarni to‘plash, muallim, tarbiyachilarni tayyorlash ishlariga faol kirishib ketdilar. M. Behbudiy maslakdoshlariga «Maorifga yordam etingiz?.. Maorifni Buxoro tuprog‘iga joriy qilingizlar!», deb vasiyat qildi. 1919 yil baxorida uni amir jallodlari Karshida qatl qildilar. Xalq ta'limining iste'dodli tashkilotchilari Abdulqodir Shakuriy, Ismatulla Rahmatullaev, Is’hoqxon Ibrat, O. Dadaxo‘jaev, Abdulla Mustaqov, Hodi Fayziev, Ashurali Zohiriy, Sobirjon Rahimov, Shokirjon Raimiy, Qori Niyoziy, Said Rizo Alizoda, To‘xtanazar Shermuhamedov, Rafiq Mo‘min va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Maktablar soni o‘sdi. 1918 yil boshida 330 taga, 1920 yilda Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida 1405 taga yetdi. Tashkil bo‘lgan maktablar, ayniqsa, qishloq joylarida va tumanlarida asosan 1-2 boshlang‘ich sinflardan iborat edi26. Keyinchalik yuqori sinflar paydo bo‘lib bordi. Bunday tartibotdagi qizlar maktablari ham Toshkentda, Andijonda, Qo‘qonda va boshqa joylarda birin-ketin ochildi. Ayol muallimlar Solihaxon Muhammadjonova, Muharrama Qodirova, Gulsum Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, Zaynab Sadriddinova, Maryam Sharipova va boshqalar dars-tarbiya ishlarini olib borganlar.

Aholining bolalarni o‘qitishga, ilm-ma'rifatga ishtiyoqi kuchayib borgan, bunday talablar katta yig‘inlarda yangragan. Ammo xo‘jalikning parokandaligi, sun'iy to‘siqlar oqibatida 20-yillar boshida maktablar soni qisqardi, darsliklar yozish, nashr qilish to‘xtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi maktablarga jalb qilindi. Buxoro Respublikasida 1921 yilda 10 ta yangi maktab, 11 ming o‘quvchi bor edi. Lekin 1924 yil o‘rtalariga kelib maktablar 69, o‘quvchilar 3563 tani tashkil qildi. Xorazmda 40 ta umumta'lim maktablari va internatlarda 2600 bola ta'lim-tarbiya oldi. O‘zbekiston Respublikasi tashkil bo‘lganida turli bosqichdagi 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 116 ming o‘quvchi o‘qir edi. Ziyolilar, davlat arboblari gazeta, jurnallarning tarbiyaviy, ziyo tarqatuvchilik roliga jiddiy ahamiyat berdilar va sermazmun faoliyat ko‘rsatdilar. 1918 yilda «Ishtirokiyun» 1922 yildan «Qizil bayroq», keyin «Turkiston» nomi bilan, «Mehnatkashlar o‘qi», «Mehnatkashlar tovushi» (Samarqandda), «Fargona», «Yangi Farg‘ona», «El bayrog‘i», «Xalq», «Xalq qalqoni», «Yangi Sharq», «Erkinlik» nomli gazetalar, «Maorif va o‘qituvchi», «Moliya axboroti», «Kasabachilik harakati» jurnallari chiqarildi. Turkistonda o‘zbek tilida 11 ta gazeta chiqardi. 20-yillarda ham bu jarayon davom etdi. Yangi sharoitlarda o‘zbek milliy matbuotchiligini rivojlantirishga ma'rifatchi darg‘alar A. Avloniy, M. Behbudiy, Fitrat, Munavvar Qori, A. Qodiriy, Cho‘lpon, Ashurali Zohiriy, iste'dodli jurnalistlar G‘ozi Yunusov, Elbek, Po‘lat Soliev, Mannon Ramziy va qator boshqalar katta hissa qo‘shdilar27 . Gazeta va jurnallar rasmiy tashkilotlar organlari sifatida ta'sis etilgan va qattiq nazorat qilingan. Shunday bo‘lsa-da, nashr qilingan materiallarda xalqparvar, adolatparvar ruh, g‘oyalar ustuvor bo‘lgan, ilgari surilgan. Sovet tashkilotlari siyosiy aqidalarga tayanib matbuotga ta'qibni kuchaytirdilar. Ayrim gazetalar 2-3 oy faoliyat ko‘rsatib ulgurmasdan yopilib, man qilinar edi. Gazetalar nomlarini o‘zgartirib chiqarardi. Sof vijdonli jurnalistlar ta'qib ostiga olindilar, keyinchalik qatag‘on qilindilar. Yosh buxoroliklar 1919 yilda «Qutulish», 1920 yilda «Uchqun» gazetalari va «Tong» jurnalini chiqardilar. Jurnadda Fitrat, P. Soliev, A. Mustafoevning maqolalari e'lon qilingan. Respublika tuzilgach, «Buxoro axbori», «Ozod Buxoro» gazetalari ta'sis etildi. Buxoroda matbuotni tashkil qilishda Cho‘lpon katta xizmat ko‘rsatdilar. Xorazmda «Xorazm xabarlari», «Qizil yoshlar ovozi», «Maorif» matbuot nashrlari yo‘lga qo‘yildi. 1925 yil boshida O‘zbekistonda o‘zbek tilida 17 nomda gazeta va jurnallar chiqqan. Toshkentda 7 ta bosmaxona ishlab turgan. Kugu6xonalar, muzeylar soni ko‘payib bordi. Toshkentning Eski Jo‘va dahasida «Turon» kutubxonasi samarali faoliyat ko‘rsatdi. Buxoro respublikasi hukumati maxsus komissiya ta'sis etdi, u nodir qo‘lyozmalar, kitoblarni to‘plash bilan shug‘ullandi. 1921 yil dekabrida Minorai kalon yonidagi binoda davlat kutubxonasi tuzildi. Muzeylar tashkil qilishga kirishildi. 20 yillar o‘rtasiga kelib Turkistonda 5 ta muzey bor edi. Ularda xalqimizning boy garixi aks etgan osori-atiqalar qo‘yilgan. Maktablarning pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun pedagogika o‘quv yurtlarining keng tarmog‘i yaratildi: texnikumlar, maorif institutlari, o‘quv yurtlari ochildi. Ularda jadal sur'atlar bilan ommaviy miqyosda yangi o‘qituvchi kadrlar yetishtirib chiqarildi. 20-yillarning oxirlariga kelib ularning soni respublikada deyarli 5,5 mingtaga yetib qoldi. Xalq maorifi rivojlanib bordi. Xalqning bilimga bo‘lgan intilishi kun-sayin kuchayib borishi natijasida umumiy savodxonlik o‘sdi, bu narsa millatning ma'naviy imkoniyatlari yuksali-shiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi. Xalq ma'rifatining yuksalishi yo‘lida hamon katta g‘ov bo‘lib turgan muammo aholining savodliligini oshirish bo‘lib, savodsizlikka barham berish davr talabi edi. Bu maqsadda ko‘plab yangi savod maktablari va kurslar ochildi. Minglab aholi savodli bo‘ldi. Shuni aytish joizki, 1930 yili umumiy boshlang‘ich ta'limning joriy etilishi savodsizlik kulamlarini qisqartirildi. Ajratilgan katta mablag‘lar maktablar maydonini ancha kengaytirishga, ularning moddiy bazasini mustahkamlashga imkon berdi. Afsuski, xalq ta'limiga buyruqbozlik nuqtai-nazaridan turib, ekstensiv ravishda yondashish kuchayib bordi. Buning natijasida sifat muammolari chetga surilib, miqsor ko‘rsatkichlari birinchi o‘ringa o‘tdi. 20-yillarning ikkinchi yarmida o‘rta maxsus va oliy ma'lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o‘quv yurtlari ochildi. Davlat sinfiy tamoyilga amal qilib, bu o‘quv yurtlariga ishchi va dehqonlarning kirishi uchun sharoitlarni ta'minlab berdi. Boshqa toifadagi odamlar bu o‘quv yurtlariga kira olmas edi. Oliy o‘quv yutlarida o‘qish uchun zarur bo‘lgan umumiy ma'lumotni qisqa muddat ichida olish maqsadida ishchi fakultetlari tarmog‘i yaratildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq respublikadagi oliy o‘quv yurtlarida asosan ishchi va dehqonlardan iborat 4 ming nafarga yaqin talabalar o‘qir edi. Mutaxassislar tayyorlashda RSFSR va boshqa respublikalar ham O‘zbekistonga yordam berdilar. 1927 yili faqatgina Rossiya Federatsiyasidagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida O‘zbekistondan kelgan 300 ga yaqin talabalar ta'lim oldi. O‘rta Osiyodagi birinchi oliy o‘quv yurti-1918 yili ochilgan Turkiston davlat universiteti-bo‘ vaqtga kelib oliy ta'limning eng yirik markaziga aylandi. Universitet mutaxassislar yetishtirib chiqarish sur'atlarini yildan-yilga oshirib bordi: uni bitirib chiqqan kishilar soni 1928 yilga kelib 5 baravar ko‘paydi. Ammo ular orasida mahalliy xalq namoyandalari hamon kam sonni tashkil etardi. Sanoat korxonalarining ishga tushirilishi, kolxozlar va sovxozlar tuzilishi, yangi-yangi idoralarning paydo bo‘lishi tegishli mutaxassislarga bo‘lgan talabni kuchaytirdi. Institutlar va texnikumlarga mutaxassislar yetishtirib chiqarishni miqdor jihatidan ko‘paytirish vazifasi yuklandi, buning natijasida o‘qish muddatlari ancha qisqartirildi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi o‘quv yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, qishloq xo‘jaligi, kon qidirish, zooveterinariya, avtomobil yo‘llari, to‘qimachilik, transport, tibbiyot institutla-ri va boshqa institutlar ochildi. Pedagogik akademiya bazasida 1933 yili Samarkandda O‘zbekiston davlat uni-versiteti (hozirgi SamDU) barpo etildi, 30-yillarning oxirlarida respublikada 44 ming talaba o‘qiydigan 30 ta oliy o‘quv yurtlari va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. Institut va texnikumlarni bitirib chiquvchilarning soni bir necha baravar ko‘paydi. Bu yangi mutaxassislar xalqxo‘jaligi safiga kelib qo‘shildi. Mutaxassis kadrlar tayyorlashda asosan ularning soni ko‘paytirildi, sifatiga esa e'tibor berilmadi. Institut va texnikumlarda mahalliy millat vakillari kam edi. Yuqori malakali o‘zbek professor-o‘qituvchilari va o‘zbek tilidagi darsliklarni tayyorlashga harakat qilinmasdi. 20-yillarda respublikada dastlabki ilmiy-tadqiqot muassasalari ochildi. Ular respublika uchun amaliy jihatdan muhim bo‘lgan muammolarni, ayniqsa, irrigatsiya, paxtachilik va tibbiyot sohasidagi muammolarni ilmiy jihatdan ishlab chiqishni avj oldirdilar. 20- yillarning oxirlariga kelib O‘zbekistonda endi o‘nlarcha ilmiy-tadqiqot muassasalari ishlar, ularda 1000 dan ortiq ilmiy xodimlar mehnat qilar edi.

3) Dars turlariga xarakteristika berishda ta'lim jarayonining qonuniyatlari, uning asosiy bosqichlari (o’quvchilarni tarixiy voqealarni idrok etishga tayyorlash, material bilan tanishtirish, uni tahlil qilish, umumlashtirish, mustahkamlash, ko’nikma va malakalar hosil qilish, olgan bilimni ishga solishga o’rgatish va tekshirish) asos qilib olinadi. Tarixni o’rganishning har bir bosqichi materialning mazmuniga qarab, o’ziga muvofiq shakl oladi. Tarix darsining turi o’rganilayotgan temaning g’oyaviy mazmuniga va o’quv-ta'limiy va tarbiyaviy vazifalariga qarab belgilanadi. Binobarin, ta'lim qonuniyatlarini amalga oshirish va temani o’rganishda foydalaniladigan dars turlarini unga muvofiqlashtirib borishning aniq usullari tarix dasturi materialining mazmuniga qarab belgilanadi. Demak, tarix darslarini klassifikatsiya qilish, uning xilma-xil turlaridan foydalanish o’qituvchining shaxsiy xohishiga emas, balki o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix kursining maqsadi, ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish zaruriyatidan kelib chiqadigan tarix ta'limining asosiy qonuniyatlari bilan bog’liqdir. Shuning uchun o’qituvchi dars turlarini tanlashda o’rganiladigan mavzuning mazmuni, xarakterini hamda uni o’quvchilarning ongli va puxta o’zlashtirishini, ya'ni ta'lim jarayonining asosiy qonuniyatlarini asos qilib olishi lozim. Dars turini bu yo’sinda tanlash esa o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish hamda o’qitish metodlari va usullari haqidagi masalani ijodiy hal qilishga yordam beradi. Maktabda tarix o’qitishning maqsadi, ta'lim – tarbiyaviy vazifalari va mazmunini bilish uchun tarix o’qitishning ilmiy asoslarini egallab olishning o’zi kifoya qilmaydi. Tarix fannni o’qitish uchun, uni o’quvchilarning o’rganishi ham darsda, ham darsdan tashqari mashg’ulotlarda davom etadi. Maktabda ta'lim - tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy shakli darsdir. Binobarin, tarix darsining o’quvchilarga bilim berish, ularni vatanparvar ruhda tarbiyalash va komil inson bo’lib yetishishidagi orni beqiyosdir. Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, O’zbekiston Respublikasi tarix darsiga bo’lgan umumiy psdagogik va didaktik talablar asosida zamonaviy dars variantlarini eksperimental tajribalar asosida ishlab chiqish shu kunga qadar biron tadqiqotchi olim yoki amaliyotchi o’qituvchining ilmiy izlanish ob'yekti bo’lmagan. O’tmish tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, Turkiston Xalq Maorifi Komissarliginiig 1918 yil 12 seityabrda chiqargan farmonida, boshlang’ich maktabda tarix o’rganish quyidagi tartibda amalga oshirilishi qayd etilgan: Ijtimoiy va madaniy taraqqiyot jarayoni bo’lgan umumiy tarixni o’rganish, Rossiya va Turkistoi xalqlari tarixini birmuncha aniqliklar kiritilgan holda o’rganish, o’rta maktabda G’arbiy Yevropa xalqlari tarixi – qadimgi, o’rta asrlar va ayniqsa yangi tarixni, shuningdek rus tarixini o’rganish tavsiya etilgan edi. O’zbekiston maktablarida tarix fanini o’qitish tarixini sinchiklab o’rganar ekanmiz, 20 – yillarga kelganda Turkistonda tarix o’qitish metodikasini pedagogik fan sifatida shakllanishida dastlabki dadil qadamlar qo’yila boshlanganligini guvohi bo’lamiz. Masalai, 1927 yilga kelganda Turkistoi o’lkasida pedagogika fanini taraqqiy etdirishda katta hissa qo’shgan pedagog olim N. P. Arxangelskiy¹ tomoiidan O’zbekiston umumga'lim maktablarida tarix o’qitish samaradorligini oshirishga bag’ishlangai qator ilmiy – metodik maqola va o’sha sharoit uchun nodir metodik qo’llanmalar yaratildi. Onatariximizga nazar tashlar ekanmiz, o’zbek xalqining fashizmni tor – morkeltirishda o’ziningulkan hissasini qo’shganligini ko’rsatadigan dalillarni guvohi bo’lamiz. Dalillarga murojaat qilaylik: Masalan, O’zbekiston urush yillarida davlatga 3 mln. 806 tonna paxta, 54067 tonna pilla, 1 mln. 282 ming tonna don, 48000 tonna meva qoqi, 159 ming tonna go’sht, 22300 tonna jun va boshqa mahsulotlar yetkazib berdi. O’zbekistondan 1 mln. ga yaqin kishi jangga safarbar etildi, urush yillarida O’zbekistonga sobiq Sovet Ittifoqining frontga yaqin va front zonalaridan 1 mln.ga yaqin kishi, jumladan 200.000 ming bola evakuatsiya qilindi, 1941 yiliiig iyul oyidan noyabr oyiga qadar O’zbekistonga Moskva shahri va viloyati, Ukraina, Belorussiya, Volga bo’yi hududlaridan yuzdan ko’proq korxonalar ko’chirib keltirildi, evakuatsiya qilingan korxonalar o’zbek ishchisi va xizmatchilarnniig kahramonona g’ayrati tufayli qisqa muddat ichida joylashtirildi va ishga tushirildi. Mazkur korxonalarning ko’pchiligi oldingi vaqtiga qaraganda ko’proq mahsulot chiqaradigan bo’ldi. Urush davomida O’zbekistoilik jangchilardan 120 ming kishi orden va medallar bilan mukofotlandilar. Agar «Urush yillarida O’zbekiston maktablarida tarix o’qitish» masalasining o’zini alohida olib qaraydigan bo’lsak, bu davrda O’zbekistonda umumta'lim maktablarida tarix o’qitish xususida va umuman O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganish borasida tahsinga molik ko’pgina ilmiy – uslubiy asarlar yaratilgailigini bilamiz. Tarix o’qitish metodikasiga doir uslubiy va didaktik adabiyotlarda tarix o’qitishga bo’lgan zamonaviy talablar ham alohida qayd etiladi. Jumladan, Akademik Mirza Mahmudovning «Sovremenniy urok» (M. «Prosveheniye», 1989), P.S. Leybeshrubning «Didakticheskiye trebovaniya k uroku istorii» (M. Izd ~ vo APN RSFSR, 1960). N.G.Dayrnining «Sovremenno'e trebovaniya k uroku istorii» ( M. 1979) va boshqalar. Bu asarlar garchi bevosita tarix o’qitish masalasiga bag’ishlanmagan bo’lsada, aslida 60 – 70 – 80 – yillar sharoitida yozilgan. Lekin metodist olimlarning sho’ro jamiyatining 70 yildan ziyod davr ichida yaratgan ilmiy – uslubiy va didaktik asarlari o’sha davr xususiyatidan kelib chiqqan ba'zi kamchiliklarga qaramasdan bugungi o’z istiqloliga erishgan O’zbekiston Respublikasi maktablarida ham foydalanilib kelinmoqda. Endilikda Respublikamiz tarixchi metodist – olimlari vazifalari ana shu ulkan merosdan O’zbekiston xalqlari tarixining bugungi davri talabi asosidan ilmiy – uslubiy va didaktik yo’llarini yuqori saviyada ishlab chiqishdan iboratdir. Prezidentimiz aloxida kayd etib o’tganidek, «Yangi demokratik ta'lim konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo’ladi. Bunda o’zbek xalqining va respublika hududida boshqa xalqlarning milliy, tarixiy va madaniy an'analari, ma'naviy tajribasi ta'lim va tarbiya tizimimizga uzviy ravishda kiritilishi zarur» . Ilmiy - uslubiy va didaktik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan tarix ta'limi dars jarayonida Samara beradigan turli - tuman shakl va usullardan foydalanishni taqozo etadi. Tarix o’qitish deganda faqatgina o’qituvchini voqealar to’g’risidagi hikoyasini tinglash - u, kelgusi darsda uni o’quvchilardan so`rashgina emas, balki, tarix o’qitish jarayonida biz o’quvchilarimizni fikrlash va tarixiy voqealarini tahlil etish, o’rganilayotgan tarixiy material asosida xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirish, tafakkur etish, o’rganilayotgan hamma mavzular va kursning yetakchi g`oyalari ongli ravishda mustahkam o`zlashtirib olish, ularni tarixiy hujjatlar va ayniqsa O`zbskiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari, nutqlari matni ustida mustahkam ishlab, rejalar va konspekt, xronologik va sinxronologik jadvallar tuzishga, ularni tahlil etishga, qisqacha ma'ruzalar tayyorlashga, tarixiy xaritalar bilan ishlash va to`g`ri tarixiy mo`ljal olishga qunt bilan o`rgatish jarayoniganiga aytiladi. Tarix darsining o`quv materialini navbvtdagi bir bo`lagi deb hisoblab, uni o’quvchilarga zudlik bilan bayon etib, keyingi bo`lagiga o’tishdangina iborat deb o`ylagan o’qituvchi, albatta xato qilgan bo`lar edi. Dars - tarix dasturining bir oddiy bo`lagigina emas. Dars - birinchi galda o’quv mashg`ulotidir. Tarix darslar o’quvchi yoshlarda shunday qat'iy tushunchani mustahkam shakllantirmog’i kerakki, Prezidentimiz I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi XV sessiyasida alohida qayd etib o’tganidek, «Kelajak o’z — o’zidan kelmaydi. U bugungi mashaqqatli mehnat bilan yaratiladi. Bugun yaratgan ishlarimiz kelajakka ham o’tadi. Agar bugun shoshilib nimanidir unutsak, kelajak avlodlar o’sha narsadan mahrum bo’ladilar. Jamiyat madaniyatsiz, ma'naviy – axloqiy qadriyatlarsiz yashay olmaydi. Ularni pisand qilmagan jamiyat pirovardi – oqibatda tanazzulga yuz tutadi» degan konsepsiya bilan yo’g’rilgan bo’lmog’i kerak. 

4) Tarix o’qitish deganda, tarixiy material vositasida o’quvchilarga bilim berish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish zarur bo’lgan jarayon, o’qituvchi va o’quvchilarning aqliy (ichki) hamda o’quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi. Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami, o’quv materiali: uning asl mazmuni, o’quvchilarning tarixiy materiallarni o’zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o’quv usullari, ko’nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari ko’zda tutiladi. Tarix o’qitishni tashkil qilish deganda, tarixni o’qitish va o’quvchilarning uni o’rganishni tashkil etish, ularning o’rganish faoliyatini o’qituvchilarning boshqarishiga yordam beradigan metod va metodik usullar, o’quvchilardagi mavjud bilimlarn ishga solish ularni ijodiy bilishga Tarix o’qitishning maqsadi , ta’lim – tarbiya va rivojlanish va))))vazifalari) O’rta ta’lim va O’rta maxsus ta’lim tizimida tarix ta’limining mazmuni O’quvchilarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlari Tarix o’qitishni tashkil etish O’qitishning natijalari: tarixiy bilimlar, tarbiya va o’quvchilarning rivojlanish darajasi yo’naltiriladigan topshiriqlar sistemasi hamda ta'limning turli xil formalari (dars, seminar mashg’ulotlari va boshqalar) tushuniladi. O’qitishning natijalari deganda esa, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning maqsad va vazifalarini, mazmunini muvafaqqiyatli ravishda amalga oshirilishi; o’quvchilarning tarix fani asoslarini, tarixiy materialga mos samarali metod va usullarni bilish va bilimlardan foydalana bilish malakalarini puxta o’zlashtirishlari shu asosda o’quvchilarning tarixiy tafakkurini, tasavvuri va nutqini, maxsus va umumiy qobiliyatlarini o’stirish ko’zda tutiladi. Shunday qilib, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix ta'limi jarayonining yuqoridagi umumiy qonuniyatlari quyidagi ob'ektiv va qa'tiy takrorlanadigan aloqalarda namoyon bo’ladi: o’qitishning maqsadi uning mazmuni bilan belgilanadi, maqsad va mazmuniga mos keladigan o’qitish metodi va usullari tanlanadi, o’qitishning samarasi esa o’qitishda erishilgan qat'iy ijobiy natijalar bilan tekshiriladi, ya'ni tarixiy bilimning sifati, o’quvchilarning kamol topish darajasi bilan o’lchanadi. Ta'limni muayyan pedagogik maqsadga yo’naltirmoq uchun o’qituvchi o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning maqsadini, uning asosini tashkil qilgan ta'lim-tarbiya vazifalarini aniq belgilab olishi kerak. Biroq, 5-9 sinflarda tarix o’qitish oldida turgan umumiy maqsad bilan ta'lim-tarbiya vazifalarini bilib olishning o’zi kifoya qilmaydi. Shu bilan birga, umumiy vazifalarni amalga oshirishda har bir sinfda o’qitiladgan tarix kursining o’rni, vazifalari, o’z navbatida mazkur kursni o’qitishning ta'lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishda uning har bir bo’limi, bo’limdagi mavzular, xatto har bir darsda o’tiladigan mavzuning ham juz'iy vazifalari oldindan belgilab olinishi kerak. Chunki har bir tarix darsining butun tarix kursining umumiy darslar sistemasida tutgan o’rni bor, bu darsda o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish oldiga qo’yilgan umumiy vazifaning qandaydir elementi yoki bo’lagi xal etiladi. Tarix o’qitish maqsadlarini belgilashda, avvalo ta'lim va tarbiyaning uzviy birligini, o’qitish davomida o’quvchilarning g’oyaviy-siyosiy saviyasi mutassil o’sib borishini, ularda ko’nikma va malakalar hosil qilishni hamda ijodiy faoliyatga tayyorlanishlarini nazarda tutmoq kerak. Ta'limdan kuzatilgan maqsadlarning muvaffaqiyatli ravishda amalga oshmog’i uchun, ular ilmiy asosda belgilanmog’i lozim. Bu maqsadlar tarix ta'limining mazmuni va vazifalari bilan belgilanadi. Shuningdek, bunda ta'limning boshqa shart-sharoitlari: o’quvchilarning saviyasi, bilimi, ko’nikmalari va malakalari, dars uchun ajratilgan vaqt, darsni o’tish imkoniyatlari va boshqalar ham nazarda tutiladi. Ta'lim maqsadlarining ilmiy asosda belgilanishi ularning realligini ta'minlaydi. Ta'limdan ko’zlangan maqsadlarni o’qituvchi naqadar chuqur anglab olgan bo’lsa, tarix o’qitish mazmunan shunchalik g’oyaviy va tarbiyaviy natija beradi. Binobarin, tarix DTS asosida o’quvchilarga o’rgatiladigan tarix ta'limidan ko’zda tutilgan maqsad, ta'limtarbiyaviy vazifalar oldindan aniq belgilanishi o’quvchilar bilimining rivojlanib, chuqurlashib borishiga, voqealarning mohiyatini puxta tushunib olishlariga yordam beradi, zarur ko’nikma va malakalarni yuzaga keltiradi, o’quvchilarning mustaqil ishlash qobiliyatini o’stiradi. Tarix o’qitishning samarali bo’lishida o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirsh muhim rol o’ynaydi. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarning bilish faoliyatining bo’lishligi juda ko’p omillarga, avvalo, mashg’ulot mazmunining g’oyaviy va ilmiy-nazariy jihatdan yuqori saviyada bo’lishiga, o’qituvchining eng muhim jonli va ishonarli tarzda ochib bera olishiga va bu voqealarni chuqurroq o’rganib olishning muhimligini o’quvchilarning tushunib olishi hamda ularda o’rganishga ishtiyoq uyg’otish bog’liqdir. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilarni mashg’ulot mazmunini o’zlashtirib borishi ustidan qilingan nazorati, o’quvchilar o’rganishini boshqara bilishi, shunigdek ularning yangi bilimlarini o’zlashtirish uchun o’zlaridagi mavjud bilim va malakalardan foydalana bilishi, ya'ni o’zlashtirilgan bilim va egallangan malakalarini aktuallashtirilishi ham muhim ahamiyatga egadir. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix kursi mazmunan juda boy va xilma-xildir. Tarix kursining mazmuni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida uni o’qitish va o’quvchilarning o’rganish faoliyati orqali ularning ongiga, tarbiyasi va tafakkuriga ta'sir ko’rsatadi, ularning kamol topishiga yordam beradi. Demak, mashg’ulotning mazmuni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning sifati va samaradorligini oshirish hamda o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishning ham asosiy omili bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun o’qituvchi bilish faoliyatini faollashtirishga ijobiy ta'sir etuvchi va umuman o’qitishning samaradorligini ta'minlovchi metodik usul va vositalarni tanlashda ham o’rganilayotgan tarixiy materialning mazmunini nazarda tutmog’i lozim. Tarix o’qitish metodikasi jarayoning tarkibiy qismlari o’rtasidagi qat'iy takrorlanadigan o’zaro aloqa va bog’lanishlarda namoyon bo’ladigan qonuniyatlarni ochib beradi va tarix o’qitish jarayonini takomilllashtirishda ulardan foydalanish yo’l-yo’riqlarini ham ko’rsatib beradi. Demak, tarix o’qitish metodikasi bo’lajak o’qituvchilarni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari bilan qurollantiradi. Shuningdek, metodika ularni tarix o’qitish jarayonini o’rganishning tekshirish metodlari bilan ham qurollantiradi. Tarix o’qitish jarayoni ikki yo’l bilan o’rganiladi. Birinchisi, kuzatish metodidir. Bu metoddan foydalanganda turli xildagi o’quv-metodik adabiyotlar, o’quvchilarning yozma ishlari, dokladlari, ularning javoblari, o’qitishga berilgan baho va xulosalar bilan tanishib chiqiladi, darslar kuzatiladi, o’quvchilarning bilimi va malakalari o’rganiladi. Shunday qilib, kuzatish metodidan foydalanganda, tadqiqotchi tarix o’qitishning mavjud tajribasi doirasidan chetga chiqmaydi, uni tabiiy ravishda kuzatadi va o’rganadi. Ikkinchisi eksperiment metodi. O’qituvchi o’qitish jarayonini o’zi xohlaganicha uyushtiradi. Xullas, ijodiy ish qiladi va uning bu ishi ilmiy eksperimentga o’xshab ketadi. Biroq, o’qituvchi qilgan ijodiy izlanishlarning ilmiy eksperimentdan farqi, avvalo shundaki, o’qituvchi darsda amaliy vazifani hal qiladi, uning xuloslari esa, o’z faoliyatining natijasi bo’ladi. Ilmiy eksperimenda ko’pchilik o’qituvchilarning ishi uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar tadqiq etiladi, chiqarilgan xuloslar ilmiy asosda rasmiylashtiriladi. Shuning uchun ham tarix o’qitish jarayonini tadqiq etishdagi kuzatish metodini eksperimental tadqiqotdan farq qila bilish kerak. Tarix o’qitish metodikasi tarix fani bilan o’zviy bog’liqdir. Tarix o’qitish o’quvchilarga tarixiy voqelikni bildirishdan iboratdir. Shu jihatdan o’quvchilarning tarixiy voqelikni bilish yo’llari tarixiy tadqiqotga o’xshab ketadi. O’quvchilar tarixni o’rganishda olimlar tomonidan ilmiy jihatdan tekshirilib ko’rilgan va tahlil qilib chiqilgan faktlar hamda ilmiy xulosalarga asoslanishi bilan birga, ba'zan faktlarni yanada aniqlash, tarixiy faktlardan umumiy xulosalar chiqarish, umumiy xulosalardan yangi faktlarni o’rganish uchun foydalanishlari mumkin. Biroq, o’quvilarning tarixni o’rganishi ilmiy tekshirishidan farq qiladi. O’qitish jarayonida o’quvchilar tarix fanini va uning ba'zi tadqiqot metodlaridan bilib oladilar. Shunday qilib, tarix fani va tarix o’qitish metodikasi o’zining alohida o’rganish ob'ekti, vazifasi hamda tadqiqot metodiga ega. Tarix fani kishilik jamiyatining taraqqiyoti jarayonini o’rganadi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot qonunlarini bilish o’tmish va hozirgi zamonni yaxshiroq tushunib olishga, kelajakni oldindan ko’rishga imkon beradi. Metodika o’qituvchilarni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o’rtasidagi qonuniyatli aloqalarni ochib berish bilan birga o’qitishning samaradorligini oshira borish maqsadida tarix o’qitish jarayonini tadqiq etish metodlari bilan ham qurollantiradi. Metodika tarix fani asoslarini ochib berish maqsadida tarixiy manbalar, faktlar va umumiy xulosalardan foydalanadi. O’qitish metodikasi tarix fanining ba'zi bir tekshrish metodlaridan foydalanar ekan, o’quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o’zlashtirishlarini va ularni tarix fanining ba'zi tadqiqot metodlari bilan tanishtirishni ko’zda tutadi. O’quvchilarning yangi faktlarni tahlil etish va ulardan zarur xulosalarni chiqarish paytida o’rgangan bilimlari juda ham mustahkam va ishonarli bo’ladi, shuningdek, o’quvchilar mustaqil fikrlashga o’rganadi, bu ularni tadqiqot olib borishning dastlabki usullari bilan tanishtirishga yordam beradi. Shunday qilib, o’z predmeti, vazifalari va tadqi etish metodlariga ega bo’lgan tarix o’qitish metodikasini tarix fanlari qatoriga kiritib bo’lmaydi. Tarix o’qitishda o’quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman psixik faoliyatini e'tiborga olmasdan turib, ularning o’quv faoliyatiga samarali ta'sir etib o’lmaydi. Shu sababli metodika psixologiya fani bilan chambarchas bog’liqdir. Tarix o’qitish jarayonida ustod va shogirdlar o’rtasida ma'naviy yaqinlik, sog’lom va estetik kayfiyat vujudga keltirishi o’quvchilarning o’quv faoliyatini faollashtiradi, darsning samaradorligini oshiradi. Psixologiya fani o’quvchilardagi psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarni o’rganadi, metodika esa o’quvchilarning psixik faoliyatini ularning tarixiy materialni o’zlashtirishlari bilan bog’liq bo’lgan tomonlarinigina tadqiq qiladi. Shuningdek, uning o’quvchilardagi psixik faoliyatni tadqiq etish metodlaridan ham qisman foydalanadi. Psixologiya psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi, metodika esa, tarix o’qitishning mazmuni va metodik usullar bilan psixik faoliyat orqali erishiladigan natijalar o’rtasidagi qonuniyatli bog’lanishlarni o’rganadi. Demak, har ikkala predmetning o’rganadigan ob'ektlari qisman o’xshash bo’lsa-da, vazifalari boshqa-boshqadir.

5) Tarix o’qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o’rtasidagi aloqalar Tarix o’qitish jarayonining tarkibiy qismlari (maqsadi, mazmuni, o’qitishning metod va usullari, natijalari) o’rtasidagi qonuniyatli aloqalar quyidagicha namoyon bo’ladi: o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida maqsadi, ta'lim-tarbiya vazifalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi o’qitishning mazmuniga, g’oyaviy-siyosiy va nazariy jihatdan pishiq bo’lishiga bog’liq bo’lganidek, o’quvchilarning tarix kursini o’zlashtirish darajasi ham o’z navbatida o’qitishning o’rganiladigan mavzuning maqsadi, ta'lim-tarbiya vazifalari va mazmuniga mos keladigan ta'lim shakllari, o’qitish metod va usullari hamda vositalaridan qay darajada maqsadga muvofiq foydalana bilishiga bog’liqdir. Shuningdek, o’qitishning natijalari ham o’qituvchining o’qitishdan ko’zlangan maqsadni, uning ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini aniq belgilay olishiga, kursning mazmuniga mos tarzda amalga oshirishga yordam bera oladigan metod va usulllardan ilmiy asosda foydalana bilishiga bog’liqdir. Tarix o’qitish jarayoning tarkibiy qismlari o’rtasidagi bu o’zaro dialektik bog’lanish natijasida ular bir-biriga o’zluksiz ta'sir ko’rsatib boradi. Tarix o’qitishda ana shu qonuniyatlarga suyanmasdan, ularni e'tiborga olmasdan turib yaxshi natijaga erishib bo’lmaydi. Prof P.V.Gora tarix o’qitish metodikasi programmasi va lektsiya kursining ilmiy asoslariga bag’ishlangan ma'ruzasida o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix ta'limi jarayonining umumiy qonuniyatlarini quyidagi sxemada ifodalab, ularning har qaysisiga izoh beradi. Tarix o’qitish deganda, tarixiy material vositasida o’quvchilarga bilim berish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish zarur bo’lgan jarayon, o’qituvchi va o’quvchilarning aqliy (ichki) hamda o’quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi. Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami, o’quv materiali: uning asl mazmuni, o’quvchilarning tarixiy materiallarni o’zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o’quv usullari, ko’nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari ko’zda tutiladi. Tarix o’qitishni tashkil qilish deganda, tarixni o’qitish va o’quvchilarning uni o’rganishni tashkil etish, ularning o’rganish faoliyatini o’qituvchilarning boshqarishiga yordam beradigan metod va metodik usullar, o’quvchilardagi mavjud bilimlarn ishga solish ularni ijodiy bilishga Tarix o’qitishning maqsadi , ta’lim – tarbiya va rivojlanish va vazifalari) O’rta ta’lim va O’rta maxsus ta’lim tizimida tarix ta’limining mazmuni O’quvchilarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlari Tarix o’qitishni tashkil etish O’qitishning natijalari: tarixiy bilimlar, tarbiya va o’quvchilarning rivojlanish darajasi yo’naltiriladigan topshiriqlar sistemasi hamda ta'limning turli xil formalari (dars, seminar mashg’ulotlari va boshqalar) tushuniladi. O’qitishning natijalari deganda esa, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning maqsad va vazifalarini, mazmunini muvafaqqiyatli ravishda amalga oshirilishi; o’quvchilarning tarix fani asoslarini, tarixiy materialga mos samarali metod va usullarni bilish va bilimlardan foydalana bilish malakalarini puxta o’zlashtirishlari shu asosda o’quvchilarning tarixiy tafakkurini, tasavvuri va nutqini, maxsus va umumiy qobiliyatlarini o’stirish ko’zda tutiladi. Shunday qilib, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix ta'limi jarayonining yuqoridagi umumiy qonuniyatlari quyidagi ob'ektiv va qa'tiy takrorlanadigan aloqalarda namoyon bo’ladi: o’qitishning maqsadi uning mazmuni bilan belgilanadi, maqsad va mazmuniga mos keladigan o’qitish metodi va usullari tanlanadi, o’qitishning samarasi esa o’qitishda erishilgan qat'iy ijobiy natijalar bilan tekshiriladi, ya'ni tarixiy bilimning sifati, o’quvchilarning kamol topish darajasi bilan o’lchanadi. Ta'limni muayyan pedagogik maqsadga yo’naltirmoq uchun o’qituvchi o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning maqsadini, uning asosini tashkil qilgan ta'lim-tarbiya vazifalarini aniq belgilab olishi kerak. Biroq, 5-9 sinflarda tarix o’qitish oldida turgan umumiy maqsad bilan ta'lim-tarbiya vazifalarini bilib olishning o’zi kifoya qilmaydi. Shu bilan birga, umumiy vazifalarni amalga oshirishda har bir sinfda o’qitiladgan tarix kursining o’rni, vazifalari, o’z navbatida mazkur kursni o’qitishning ta'lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishda uning har bir bo’limi, bo’limdagi mavzular, xatto har bir darsda o’tiladigan mavzuning ham juz'iy vazifalari oldindan belgilab olinishi kerak. Chunki har bir tarix darsining butun tarix kursining umumiy darslar sistemasida tutgan o’rni bor, bu darsda o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish oldiga qo’yilgan umumiy vazifaning qandaydir elementi yoki bo’lagi xal etiladi. Tarix o’qitish maqsadlarini belgilashda, avvalo ta'lim va tarbiyaning uzviy birligini, o’qitish davomida o’quvchilarning g’oyaviy-siyosiy saviyasi mutassil o’sib borishini, ularda ko’nikma va malakalar hosil qilishni hamda ijodiy faoliyatga tayyorlanishlarini nazarda tutmoq kerak. Ta'limdan kuzatilgan maqsadlarning muvaffaqiyatli ravishda amalga oshmog’i uchun, ular ilmiy asosda belgilanmog’i lozim. Bu maqsadlar tarix ta'limining mazmuni va vazifalari bilan belgilanadi. Shuningdek, bunda ta'limning boshqa shart-sharoitlari: o’quvchilarning saviyasi, bilimi, ko’nikmalari va malakalari, dars uchun ajratilgan vaqt, darsni o’tish imkoniyatlari va boshqalar ham nazarda tutiladi. Ta'lim maqsadlarining ilmiy asosda belgilanishi ularning realligini ta'minlaydi. Ta'limdan ko’zlangan maqsadlarni o’qituvchi naqadar chuqur anglab olgan bo’lsa, tarix o’qitish mazmunan shunchalik g’oyaviy va tarbiyaviy natija beradi. Binobarin, tarix DTS asosida o’quvchilarga o’rgatiladigan tarix ta'limidan ko’zda tutilgan maqsad, ta'limtarbiyaviy vazifalar oldindan aniq belgilanishi o’quvchilar bilimining rivojlanib, chuqurlashib borishiga, voqealarning mohiyatini puxta tushunib olishlariga yordam beradi, zarur ko’nikma va malakalarni yuzaga keltiradi, o’quvchilarning mustaqil ishlash qobiliyatini o’stiradi. Tarix o’qitishning samarali bo’lishida o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirsh muhim rol o’ynaydi. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarning bilish faoliyatining bo’lishligi juda ko’p omillarga, avvalo, mashg’ulot mazmunining g’oyaviy va ilmiy-nazariy jihatdan yuqori saviyada bo’lishiga, o’qituvchining eng muhim jonli va ishonarli tarzda ochib bera olishiga va bu voqealarni chuqurroq o’rganib olishning muhimligini o’quvchilarning tushunib olishi hamda ularda o’rganishga ishtiyoq uyg’otish bog’liqdir. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilarni mashg’ulot mazmunini o’zlashtirib borishi ustidan qilingan nazorati, o’quvchilar o’rganishini boshqara bilishi, shunigdek ularning yangi bilimlarini o’zlashtirish uchun o’zlaridagi mavjud bilim va malakalardan foydalana bilishi, ya'ni o’zlashtirilgan bilim va egallangan malakalarini aktuallashtirilishi ham muhim ahamiyatga egadir.