Sun yat-senning siyosiy irodasi

Oriental Renaissance: innovative, 

educational, natural and social sciences

 

 

VOLUME 1 | ISSUE 1 

ISSN  2181-1784

 

 

 

242 

w

www.oriens.uz

 

2021

 February 

 

 

yillarida  Sun  YAt-sen  agronomiyaga  katta  qiziqish  bildirgan  va  Xitoyda  qishloq 

xo‘jaligi iqtisodiyotini ko‘tarish rejalarini ishlab chiqqandi. U bir nechta maqolalarini 

nashr ettiradi, shulardan ikkitasini hamkasbi CHjen Guanyin “Obodlik davrida dadil 

nutqlar”  (1892)  to‘plamiga  kiritadi.  Xuddi  shu  davrda  Sun  YAt-sen  YAng  Xolin, 

CHen SHaobo va YU SHaovan (YU Lya) bilan tanishadi va do‘stlar “To‘rt qaroqchi” 

guruhini  tashkil  etishadi.  YAng  Xolinning  ota-onasi  do‘konidagi  uyda  yig‘ilib,  ular 

Xitoydagi  siyosiy  vaziyatni  muhokama  qilishardi,  ko‘plab  xitoylar  nafratlanadigan 

manjurlar  asos  solgan  hukmron  Sin  sulolasini  qanday  ag‘darish  mumkinligi  haqida 

o‘ylashardi.  Sun  YAt-sen  1850-1864  yillarda  Taypin  qo‘zg‘oloni  etakchisi  Xong 

Syuquanning  shaxsiyatiga  berilib,  maqsadi  Manjur  sulolasini  ag‘darish  va  Min 

sulolasini tiklash bo‘lgan “Osmon va Er” maxfiy jamiyati haqida ma’lumotlar oladi. 

“Osmon  va  Er”  har  xil  tabaqadagi  odamlarni  birlashtiradi  va  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra 

xalq  orasida  keng  tarqalgan  maxfiy  jamiyatlarning  an’anaviy  xitoy  shaklini  - 

Xuidangni namoyish etadi. “Hokimiyat qonunga, xalq esa xuaydanlarga ishonadi”,  - 

deyiladi  xitoy  maqolida.[3]  Sun  YAt-senning  davlat  nazariyasi  va  amaliyotidagi 

millat  muammolari  haqidagi  qarashlari,  albatta,  o‘zgargan  va  muhim  evolyusiyaga 

uchragandi,  bu  ularning  tarixchilar  tomonidan  noaniq  baholanishida  o‘z  aksini 

topgan.[4] 

 

Ammo  tarixiy  sharoitlar  ta’sirini,  shuningdek,  xitoy  (xan)  etnosining  uzoq 

rivojlanish  an’analari  va  uning  etnik  o‘z-o‘zini  anglashidagi  tub  o‘zgarishlarni 

hisobga olish zarurligi ko‘rsatib turibdi. Sun YAt-sen millat uchun yangi atamani  – 

“Fu  Zhonxua  minzu”  ni  YAng  Fu  va  Van  Taodan  o‘zlashtirishi  bejiz  emasdi.  Sun 

YAt-sen o‘zining dastlabki bayonotlarida xitoyliklarning qo‘shnilari  –  “varvarlar”ga 

nisbatan tug‘ma ustunligi konsepsiyasiga sodiq qoladi, buni Xitoy tiklanish jamiyati 

va  u  taklif  qilgan  Birlashgan  Ittifoq  maqsadlari  formulalari  tasdiqlaydi.  Ammo 

keyinchalik  Sunning  amaliy  tajribasi,  boshqa  mamlakatlarning  tarixi,  shu  jumladan 

etnik kelib chiqishi bilan tanishishi xitoylik siyosatchining ushbu muammo bo‘yicha 

qarashlari evolyusiyasini oldindan belgilab qo‘yadi.[5] 

 

Sun  YAt-sen  mamlakat  uchun  qayta  tug‘ilish  va  etakchi  davlatlar  bilan  teng 

huquqli faol xalqaro rol o‘ynashni istab, bunga erishish yo‘llarini aniqlashga urinadi. 

Xitoyni  g‘arb  bilan  taqqoslab,  uning  tajribasidan  foydalanishga  chaqirib,  g‘arbning 

qudrati  nafaqat  uning  texnik va harbiy  qudratida, balki  Xitoydagidan ko‘ra  erkinroq 

namoyish eta oladigan jamiyat a’zolarining erkin pozitsiyasida ekanligini ta’kidlaydi. 

Ularning  qobiliyatlarini  davlat  manfaatlariga  yo‘naltiradi  va  shuningdek,  “er  eng 

katta  foyda  keltirishini  undan  va  har  narsalardan  to‘liq  foydalanilishini  va 

tovarlarning  erkin  aylanishi  kerakligi”ni  ta’kidlaydi.  Ushbu  to‘rt  shart  boylik  va 

hokimiyatning  asosiy  sababi,  hukumat  asosidir.  “Uni  fikriga  ko‘ra,  ijobiy  tomonga 

o‘zgarishi  mumkin  bo‘lgan  bir  qator  tadbirlarni  taklif  qiladi.  Ular  orasida: 

mamlakatda  transportni  rivojlantirish,  ta’limni  takomillashtirish,  qishloq  xo‘jaligiga 

davlat tomonidan subsidiyalar berish, ichki sanoat kompleksini qo‘llab-quvvatlash va 

savdodir. Sun YAt-sen Xitoyning ahvolini yaqin qo‘shnisi YAponiya bilan taqqoslab, 

---