Sultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov

O ZBEK ADABIYOTI TARIXIDAN
YUSUF XOS HOJIB BOLOSOG UNIY
(XI asr)
Y usuf Xos H ojib X I asrda yashab, 
turkiy tilda ijod etgan buyuk shoir hisob- 
la n a d i. Y u s u f — asl is m i. A y n a n
«Qutadg‘u bilig» dostoni zam on hukmdori 
tahsiniga sazovor b o ‘lgani uchun muallifga 
«xos hojib», y a’ni 
eshik og ‘asi 
rasm iy 
lavozimi berilgan. Shoir uni taxallusiga 
qo ‘shib olgan. Yusuf qadimiy Bolosog‘un 
shahrida tug‘ilgan. Bolosog‘uniy deyilishi 
shundan. B a’zi m anbalarda bu shahar 
Q uzo‘rda deb ham tilga olinadi.
Bizga Yusuf Xos Hojibning birgina «Qutadg‘u bilig» asari yetib 
kelgan. S h o ir h ay o tig a oid m a ’lu m o tla rn i h am faq at shu 
dostondangina topamiz. Asar hijriy 462, ya’ni milodiy 1069— 
1070-yili Koshg‘arda yozib tugallangan. Hajmi 6 ming 409 baytdan 
iborat. Muallifning o ‘zi uni bir yarim yil mobaynida bitganini 
aytadi:
Tegurdi menga algi ellik yoshim,
Qug‘u qildi quzg‘un tusitek boshim.
Oqir ellik emdi mengar kel teyu,
Pusug‘ bo‘lmasa, bordim emdi naru.
(Ellik yoshim menga q o ‘l tegizdi,
Qora quzg'un tusidek boshimni oq (qush) qildi /y a ’ni sochim
oqardi/.
Ellik /y o s h / endi men tomon kel, deb chorlamoqda,
Pistirma / у a ’ni nogahoniy о ‘П т / bo ‘Imasa, endi и tomon
bor am an.)
Shu misralarga tayanib, olimlar, Yusuf Xos Hojib bu kitobini 
ellik yoshlarida yaratgan, deb hisoblashadi.

---

D oston yaratilgan XI asr Qoraxoniylar davlatining eng gullagan 
davri edi. Yuqori C hindan Kasbiy dengiziga qadar b o ‘lgan juda 
katta hudud shu saltanat hukm i ostida b o ‘lgan. Koshg‘ar (ikkinchi 
nom i 0 ‘rdukent) shu ulug‘ saltanatning poytaxti edi. Bolosog‘un
m am lakatning m uhim markazlaridan biri hisoblanardi.
Yusuf Xos Hojib dostonini tugallagach, uni zam on hukm dori 
(elig) Tavg‘aclixon U lug‘ Bug‘ra Qoraxonga taqdim etadi.
Asar garclii XI asrda yaratilgan b o ‘lsa-da, u haqida o ‘zbek 
adabiyotining keyingi asrlardagi n am u n alarid a h ech qanday 
m a’lum ot uchramaydi. H atto, turkiy tildagi h ar bir asarga alohida 
m ehr va e ’tibor bilan m unosabatda b o ‘lgan buyuk Alisher Navoiy, 
shuningdek, Zahiriddin M uham m ad Bobur ham «Qutadg‘u bilig» 
yoki uning muallifmi mutlaqo tilga olmagan. Shundan kelib chiqib, 
bu bobokalon shoirlarim iz 
«Q utadg‘u bilig» haqida bilgan- 
bilmagani borasida bir narsa deyish qiyin.
Bunga sabab — asaming bor-yo‘g‘i uch nusxasigina saqlanib 
qolganligi: