|
и k o ‘rinishda odamga o ‘xshasa ham, g ‘azab
bobida vahshiy, shahvat, ya ’ni jinsiy rag‘batda esa uning hayvondan
aslo farqi yo ‘q.
Xo‘sh, u insonlar safiga kirishi uchun nima qilishi kerak?
Tasavvufning bu masalada nuqtayi nazari qat’iy:
agar fano
dayri, ya ’ni mayxonasida bir qadah boda ichsa, и odam soniga
kiradi
(ye t t i n ch i b a y t ) . Majozan
fano dayri
tushunchasi
ham tasawufni bildiradi. Demak, bu shayxda hali tasavvufning
mohiyatiga yetish yo‘q.
Lirik qahramon birdan o‘zini o‘ylaydi. U,
bir ozoda, y a ’ni
tamadan, riyodan xoli, haqiqiy shayx topilsa edi, murid tushib,
uning bandasi bo'lar edim
(s а к к i z i n ch i b a y t ) , deydi.
Bundan,
sen arziydigan, chinakam, betama, beriyo shayxgagina
murid tush, soxta, aldoqchi, «qo ‘Ibola» shayxlaming etagini tutib,
adashib-netib yurma,
degan nasihat hidi kelib turibdi.
G ‘azal oxirlagan sari lirik qahramonning riyokorga nafrati jo ‘shib
boraveradi: o‘zini har qancha eranlar, ya’ni erkaklarday tutsa ham,
bu shayx zeb-u ziynatga shunchalik berilganki, shoir uni qo‘rqrmay
moda shayx
deydi (t o‘ q q i z i n ch i b a y t ) .
M aqta’, ya’ni g‘azalning oxirgi — o‘ n i n ch i b a у tiga kelib
yana soxta shayxning ishqni man etishiga qaytiladi. U zamonlarda
insonning insonga do‘stligi ham ishq deyilgan.
Yor
so‘zining asl
m a’nosi ham
do
‘.s/ni bildiradi. Navoiy sodda yuzlik bir do‘st tilaydi,
agar uni soda shayx man etsa ham, ne g‘am!
Xulosa chiqarish mumkinki, bu g‘azali bilan Navoiy asl
tasavvufni soxta tasawufdan himoya qiladi. Chunki shoir sodda,
omi odamlar aldanib, o‘zini shayx ko‘rsatib yurgan soxtakor,
hiylagar, tamagir kimsalar yetagida yurib, ularga ergashib ketishi
jamiyat uchun og‘ir og‘riqlar paydo qilishi, kutilmaganda ijtimoiy-
siyosiy muammolar tug‘dirishini juda yaxshi bilgan.
Bu g‘azal hozir ham o‘ta dolzarb.
Dolzarbligi shundaki jamiyatimizda hamonki pir-muridlik
an’analari saqlangan, ba’zan qayta tiklanayotgan, goliida bunga
maxsus urinayotgan kuchlar ham topilayotgan ekan, bu masalalarda
hech birimizning sodda, anoyibo‘lishga haqqimiz yo‘q. G ‘oyaviy-
mafkuraviy kurashlar tobora avj olib borayotgan bir tahlikali
zamonda hayotning o‘zi shunday nuqtayi nazarda qattiq turishimiz
lozimligini taqozo etyapti.
...Bir oliy ma’lumotli o‘zbek tili va adabiyoti muallimi tasawufga
qiziqib qolibdi. Bu qiziqish e’tiqodga aylanib, uni bir pir sari
yetaklabdi. Pir unga tasawufga kirish uchun kishi halol mehnat
qilib, rizq-ro‘z topishi, shu tariqa bola-chaqa boqisliini tushun-
tiribdi. Eski kitoblardan topib, tarixda o‘tgan masliliur shayxlar-
ning qaysilari qaysi kasb-kor bilan shug‘ullanganini bir-bir aytibdi.
Buning hammasi — yaxslii, hammasi — to ‘g‘ri.
Lekin bu «pir»ning maqsadi aniq. U muridining poklanishi,
ruhan, m a’nan kamolga yetisliini istayotgani yo‘q. Aslo! Uning
maqsadi — butunlay b o ‘lak. Dardi — muridini davlat idorasi
xizmatidan qaytarib olish. Tasawufning ilk bosqichi sifatida yuzaga
kelgan zohidlikda bir zamonlar shunday urinishlar bo‘lgan edi.
Yigit «pir»ning bu gaplarini yalang‘och holda tushunib, muallim-
likni yig‘ishtirib, yamoqcliilik kasbini o‘rganib, shu bilan tirikcliilik
qilishga o‘tibdi. Holbuki...
Axir, bugun muallimning puli harommi? Elning bolalariga ilm
berish bilan shug‘ullanib, imzo qo‘yib maosh olib, shu bilan bola-
chaqa boqishning o ‘zi tasawufning halol mehnat bilan kun
ko‘rishdek oliy talabiga aynan mos kelmaydimi? Bir soatlik ilm
qirq yillik ibodatdan afzalligi haqidagi liikmatlar bekorga aytilganmi?
0 ‘tmishda kasb-korning turlari — oz, aksariyati — sodda,
ko‘proq qo‘l mehnatiga asoslangan edi. Axir, halol kun ko‘rish
degani faqat o‘sha ibtidoiy kasblar bilangina shug‘ullanish degani
emas-ku. Navoiyning o ‘zi, masalan, bunday hunarlar bilan
shug‘ullanib o ‘tirmagan-ku. Hatto, uning asarlarida shoh va
darvesh masalasi o‘rtaga qo‘yilib, u haddi a’losida tahlil etiladi.
Bu g‘oyaga asosan tasavvuf talablariga javob berish shaklga emas,
mohiyatga ko‘ra belgilanadi. Kishi zohirda, ya’ni tashqi ko‘rinishda
oddiy odamlardan farq qilib o‘tirmasligi kerak. Aytaylik, odam
mamlakatga shohlik qilislii mum kin, lekin u qalban so‘fiy bo‘la
oladi-ku.
Keling, masalaning ikkinchi bir tomonini olib ko‘raylik: halollik
da’vosi bilan muallimni tap-tayyor kasbidan sovutib, o‘qigan,
mutaxassislikka ega kishini qo‘l mehnati bilan kun ko‘radigan
ishga d a’vat qilayotgan «pir»ning o ‘zi halolmi? U kimning
liisobidan yashab, qaysi melmatlari evaziga qorin to ‘yg‘azib, qanday
yo‘llar bilan bola-chaqaboqyapti? Navoiy aytayotganidek, avvalo,
uning o‘zi komilmi? Namuna bo‘la oladimi? Yoxud yana o‘sha
eski gapmi:
«Mulloning aytganini qil-u, qilganini qilma!»
Bunday masalalarda soddalikka mutlaqo yo‘l yo‘q: tasavvuf
tartib-qoidalariga amal qilish, o‘zni poklash, komillikka intilish,
mukammallikka erisliish uchun, avvalo, ilm kerak.
Omi, o‘qimagan, ilmi past, tushunchasi tor kim sal ami «ovlash»
soxta, riyokor, hiylakor «shayx»ga juda qo‘l keladi. Chunki ulaming
bundan kutgan ilinji, ko‘zlagan g‘arazli maqsadi tagida tamasi bor.
Bu maqsadlarning hammasiga, avvalo, shaxslarni mutelikka moyil
qilish orqali erishiladi.
Eng yomoni, demokratik jamiyat qurayotgan bir paytimizda
chetda, xorijiy yurtlarda aynan ana shunday mutelik imkoniyatidan
o‘z yovuz maqsadlari yo‘lida foydalanmoqchi bo‘layotgan kuclilar
ham borligini unutmaylik.
Ogohlik degani faqat bu so‘zni chiroyli tarzda takrorlashdangina
iborat emas. Har qanday kosa tagida nimkosa bor.
Shundan boxabar bo‘laylik.
Adabiyot, xususan, ulug‘ Alisher Navoiy ijodi bizni shunga
unday di.
Do'stlaringiz bilan baham: |
