Sug‘urta sohalari va ularning interpretatsiyasi sug'urta sohalari va turlari (klasslari)

135
Turli tarmoq xususiyatlariga ko'ra ham shaxsiy. mulkiy va javobgarlik sug'urta bozorlari xam mavjud. 0‘z navbatida bular ham bir qancha turlariga bo'linadi. Masalan. qo'shimcha nafaqa sug'urtasi. baxtsiz hodisalardan sug'urtalash. uy mulklarini sug'urtalash va boshqalar. Barcha ishlami sug'urta hodimlari olib boradi, sotuvchi va xaridor o'rtasida vositachi - sug'urta agentlari. brokerlari. maklerlari va boshqalardir.
MaMumki. sug'urta bozorlari. ko'pincha maxsus kredit va sarmoya inslitutlari funksiyalarini bajaradi. Shu bois sug'urta kompaniyalarda katta mablag' to'planadi. Bu mablag'lar qimmatli qog'ozlarga aylanib bozorlarda uzoq muddatli kredit berish imkonini tug'diradi. Shu sababdan sug'urta kompaniyalari moliya bozorida ham mavqega ega bo'ladi.
Sug'urta bozorlari chet ellarda juda rivojlangan. Bunga ulardagi tashabbuskorlik. tadbirkorlik, faollik, ixchamlik katta ta'sir ko'rsatgan. Shuni aloxida aytish kerakki. sug'urta faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi uning rivojiga hissa qo'shmoqda. Bunda davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi sug'urta bozori mexanizmi bilan birlashib yaxshi natijalar bermoqda.
Mulk va mulkiy sug'urta tushunclialari Mulk obyektlariga yer. yer osti boyliklari, o'simlik va hayvonot dunyosi. okar suvlar, imorat va inshootlar. asbob va uskunalar, moddiy va madaniy vodgorliklar va boshqalar kiradi. Mulkning mavjudligi sanoat. qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishni tashkil kilishning eng muxim shartidir. Mulkiy sug'urta, davlat va xususiy sug'urta tashkilotlari faoliyatida yyetakchi o'rinni egallaydi. Mulkni mulk egalari orqali sug'urtalash mulkiy sug'urta deb ataladi. Sug'urta ishida awalo sug'urta turlarini aniqlash kerak. Obyekt va subvektlami o'rganish muhim. Rivojlangan mamlakatlarda mulkni har jihatdan o'rganib, keyin shartnoma tuziladi. Mol—mulk sug'urta qilinganda mulklar xo'jalik yuritish buyicha turkumlanadi: mulk kimga tegishli. sanoatgami yoki qishloq xo'jaligigami aniqlanadi.
Mol-mulk sug'urta qilinganda sug'urta puli mol-mulkning shartnoma tuzilayotgan vaqtdagi haqiqiy qiymatidan oshmasligi lozim.
Mulk sug'urtasining shartlari
Mol-mulk sug'urtasining tarif stavkalari quyidagicha tarmoqlanadi:

• 
  Sanoat va boshqa xo'jalik tarmoqlari;
  
• 
  Mol-mulkning to'la yoki qisman sugurtalanishi bo'yicha tarmoqlar;
  
• 
  Mol-mulkning bir necha sug'urta hodisalardan sug'urtalanishi buyicha tarmoklar.
  

Odatda sug'urta hodisasi sodir bo'lgandan so'ng sug'urtalanuvchi bu haqda 3 cun muddatda sug'urta tashkilotiga xabar berishi kerak. Maxsus komissiya sug'urta
hodisasi sabablarini o'rganadi va zarar qiymatini aniqlaydi. Ko'rilgan zaraming hisob-kitobi 10 kun muddatda aniqlanadi. Sug'urta qoplamalari 20 kun ichida tulanadi. Bu shartlar sug'urta tashkilotlarida har xil bo'lishi mumkin.
Mol-mulk sug'urtalanganda franshiza usuli qo'llaniladi. Franshiza - har xil sabablar bilan sodir bo'ladigan zaraming umumiy miqdorini sug'urta tashkiloti hisobidan qoplanmaydigan qismi sug'urta franshizasi deb ataladi. Franshiza qo'llanilganda zarar miqdori sug'urta tashkiloti tomonidan qoplanadigan va qoplanmaydigan qismlarga bo'linadi. Masalan. franshiza 100S ntiqdorida qo'llanilsa. keltirilgan zarar S90 bo'lsa. zarar qoplanmaydi. S200dan iborat bo'lsa. u holda Si00 qoplanib. qolgan qismini franshiza tashkil kiladi. Franshiza sug'urta kompaniyalarini mayda to'lovlardan himoya qiladi.
Sliaxsiv sug'urtasining mazmuni
Har bir luqaro o'z hayotini sug'urtalash huquqiga ega. Shaxsiy sug'urta fuqarolarga o'z byudjetini yaxshilash va farovonlikni oshirish imkonini beradi. Shaxsiy sug'urta bir insonning hayoti. uning tug'ilishi. balog'at yoshiga yetishi davri. nikohni rasmiylashtirish, baxtsiz hodisalar. umrbod sug'urtalash bilan bog'liq masalalami o'z ichiga oladi.
Sug'urta tajribasida shaxsiy sug'urta obyekti inson) xayoti va uning sogiig'i mexnatga layoqatliligi hamda uning vafoti bilan bog'liq jarayonlami o'zaro mujassamlashtiradi.
Shaxsiy sug'urtada sug'urtachi sug'urta pullarini vaqtida undirish. hodisa yuz berganda zarami qoplash majburiyatini zimmasiga oladi.
Sug'urta pullari fuqaroni xohish va imkoniyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Shaxsiy sug'urta quyidagi turiarga bo'linadi:
*> majburiy va ixtiyoriy;
❖ uzoq muddatli va qisqa muddatli.
Sug'urtaning turlari buyicha aloxida shartnoma tuziladi. Bu shartnomalar muddati har xil: sug'urta turlariga qarab 1. 10 va inson umrining oxirigacha muddatga sug'urtalash mumkin.
Shaxsiy sug'urta hodisalariga quyidagilar kirishi mumkin:

• 
  insonni baxtsiz hodisa oqibatida shikastlanishi:
  
• 
  odamlami turli -tuman sifatsiz oziq-ovqatdan zaxarlanishi;
  
• 
  insonlaming baxtsiz hodisa oqibatida nogiron bo'lishi;
  
• 
  baxtsiz hodisa tufavli oyoq - qo'lni sinishi. kuyish oqibati. noto'g'ri tibbiy davolash natijasida kerakli a’zolami jarohatlanishi vah.k.
  

Shaxsiy sug'urtalash turkumlari quyidagicha:
137
•> hayotni sug‘urtalash;

• 
  baxtsiz hodisalardan sug'urtalash:
  
• 
  tibbiy sug'urtalash.
  

Xorij mamlakatlarida hayotni sug'urtalash muhim hisoblanadi va u jamg'arma sug'urtasi deb ataladi. Bunda sug'urta tashkiloti mukofot puli o'rniga renta summasini to'lash majburiyatini oladi.
Hayotni aralash sug'urtasi turi ham mavjud. Shaxsiy sug'urtada hayotni aralash sug'urtalash muhim o'rin tutadi. Bunga baxtsizlik hodisalaridan sug'urtalash. vafot etish hodisasidan sug'urtalash va boshqalar kiradi. Hayotni sug'urtalash ishi 16 yoshdan 80 yoshgacha bo'lgan insonlar bilan tuziladi. Shaxs sug'urta shartnomasida ko'rsatilgan yoshga to'lsa va sungi badaldan qutilgan bo'lsa kompaniya tomonidan shartnomada ko'rsatilgan mablaglar beriladi.
Hayotni aralash sug'urtalash shartnomasi 1 yildan xatto 10—15 yilgacha bo'lishi mumkin.
Tibbiy sug'urta
Bunday sug'urta tuzilayotganda sug'urtalanuvchi. albatta. tibbiy (vrach) ko'rigidan o'tishi lozim. SPIDga qarshi testdan o'tishi kerak. Sug'urtalanuvchining salomatligi talabga javob bergandagina u bilan sug'urta shartnomasi tuziladi.
Masalan, 1-guruh nogironlari bilan hayotni sug'urtalash uchun shartnomalar tuzilmavdi va shuningdek vafot etish sug'urtasida sug'urta hodisasi yuz berganda shartnomada ko'rsatilgan mablag'lar toianadi va hokazo.
Chet elda bolalar hayotini sug'urtalash muhim yo'nalish hisoblanadi. Sug'urtalanuvchi bolalaming yoshi 1 dan 16 yoshgacha bo'lishi kerak. Nogiron bolalar sug'urta qilinmaydi.
Tadbirkorlik tavakkalchiligi sug'urtasi
Har bir tadbirkor bozor sharoitida ish vuritadi. Uning faoliyati tashabbusiga. soxani yaxshi bilishiga shart-sharoitni o'rganishiga bog'liq. Omadi kelsa, foyda oladi, aksida zarar ko'radi, chunki u faoliyatini tavakkalchilik asosida yurgizadi. Tadbirkor ish boshlashdan awal sug'urta tashkiloti bilan shartnoma tuzadi. Sug'urta tashkiloti tadbirkorga ko'radigan zararlami oldini olish va ulami kamayiirishga ko'mak beradi. Tadbirkor zarar ko'rishi mumkin hollar:

• 
  ishlab chiqarish va savdoda buzilish bo'lsa;
  
• 
  bozor sharoiti o'zgarsa;
  
• 
  tovar yetkazib beradigan tomon shartnomani buzsa va iste’molchi
  

shartnomaga rioya qilmasa.
Sug'urta tashkilotlari tadbirkor ko'rgan barcha zarami. qoplashga harakat qiladi. Sug'urta summasini aniqlashda shartnomada ikki xil usul qo'llaniladi: sug'urta summasi. sug'urta operatsiyalariga ishlatilgan mabaglar asosida belgilanadi:
Tavakkalchilik sug'urtasi soxasida quyidagi shartlarga rioya qilish lozim:
S sug'urta tavakkalchiligi taxmin kilingan voqea bo'lib. ana shu voqea yuz berishdan sug'urta qilish amalga oshiriladi;
S sug'urta shartnomasida va qonunda nazarda tutilgan voqeaning yuz berganligi sug'urta xodisasi xisoblanadi. Bunday xodisa yuz berganda sug'urtalovchining sug'urtalanuvchiga sug'urta qilingan shaxsga yoki uchinchi shaxsning o'ziga daxldor sug'urta hodisasi yuz berganda esa sug'urta ta’minoti sifatida amalga oshiriladi.

Sug'urta shartnomasi sug'urtalanovchi (xususiy shaxs. xususiy biznes. davlat korxonasi yoki hukumat tashkiloti) va sug'urtalovchi o'rtasida tuzildadi. Ko'p holatlarda broker (maslahatchi. agent) sug'urtalanuvchi nomidan sug'urtalovchi bilan muzokara olib boradi"⁰.

1O'zbekiston Respublikasining “Sug'urta faoliyati to'g'risida” Qonuni O'zR Oliy Majlisining 05.04.2002 y 359- Il-son.

2^ O'zbekiston Respublikasining “Sug'urta faoliyati to'g'nsida” Qonuni O'zR Oliy Majlisining 05 04.2002 y. 359- II-son..

3^ HiiKynmra H.H., Eepe3HHa C.B. CTpaxoBaHHe. M : Teopua h npaKima, 2008 85 c.
131

4^ 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 27-noyabrdagi 413-son qarori.
133