Strukturaviy tilshunoslik

belgi-alomatlar,  belgi-signallar  (ishoralar),  belgi-simvollar  (ramzlar)  va  til 

belgilari  o‘ziga  xos  va  mos  vazifani  bajaradi.  Til  tarkibini  tashkil  etuvchi  

struktural  elementlar  –  morfema,  so‘z,  so‘z  birikmasi,  gap,  matn  va  boshqalar 

muayyan  informatsiyani  olish  va  yetkazish  uchun  xizmat  qilishi  bilan  informativ 

belgilarning  eng  asosiysi  hisoblanadi  va  2  tomonlama:  informatsiyani  ham  qabul 

qilish,  ham  yetkazish  vazifasini  bajaradi.  Til  grafik  belgilar  sifatida  ham,  (yozuv, 

harf  vositasida),    tovushli  belgilar  sifatida  ham  (og‘zaki  so‘zlashuv,    tovush  

vositasida),    harakatli  belgilarning  o‘rnida  ham  qo‘llana  oladigan  ko‘p  tarmoqli  

belgilar sistemasidir. Shuning uchun tilni belgilarning belgisi deb  atash mumkin.  

Til birliklarini  2  guruhga ajratish mumkin:  

- tilning asosiy birliklari – fonema va morfema; 

- tilning konstruktiv birliklari – so‘z(leksema) va gap. 

Bunda    fonema  til  birligining  ifoda  tomoni  va  u  til  birliklarini  ma’no 

jihatidan farqlashga xizmat qiladi. Leksema lug‘aviy ma’no ifodalovchi morfema, 

morfema    esa    grammatik  ma’no  ifodalovchi  va  so‘z  shakllarini  hosil  qiluvchi  

birlikdir.  

Har  qanday  til  birligi  nutq  jarayonida  bir  nechta  variantlar:  fonema  fonlar 

(allofon,  tovush),  leksema  (alloleks,  leksema  varianti),  morfema  morf  (allomorf, 

morfema  varianti),  so‘z  so‘z  shakli,  gap    jumla,  allofrazema  orqali  namoyon 

bo‘ladi. Bunda: mustaqil pozitsiyadagi tovush invariant, tobe pozitsiyadagisi uning 

varianti;    morfema  –  invariant,  uning  nutqdagi  variantlari  esa  allomorf  yoki 

morfema variantlari hisoblanadi  

Til birliklarining bunday farqlanishi F.De Sossyur tomonidan ilgari surilgan 

til  va  nutq  dixotomiyasi  asosida  yuzaga  kelgan.  Unga  ko‘ra  konkret  zamon  va 

makondagi  individ  nutqida  muayyan  sintaktik  model  asosida  yuzaga  chiqqan  har 

bir jumlada 2 qator hodisalar mavjud bo‘ladi:  

1)  nutq  so‘zlangunga  qadar    so‘zlovchi  xotirasida  mavjud  bo‘lgan  birliklar 

va grammatik sxemalar bo‘lib, ular “til faktlari”dir.  

2)  nutq  so‘zlash  jarayonida  so‘zlovchi  sub’ektining  ijod  mahsuli    sifatida 

aniq  zamon  va  makonda  muayyan  maqsadni  ko‘zlab  bayon  qilgan  fikri  -“nutq 

faktlari”dir.  

Ko‘rinadiki,  til  va  nutq    o‘zaro  farqli  hodisalar,  ayni  paytda  biri-birisiz 

mavjud  bo‘la  ololmaydi.  Nutq  tilsiz  yuzaga  chiqa  olmaydi,  til  esa  nutqni  amalga 

oshirish  uchun  yashaydi.  Til  va  nutqning  o‘rtasidagi    ushbu  ziddiyat    mohiyat  va 

hodisa dialektikasidan kelib chiqadi va tilning barcha sathlarini qamrab oladi.