Strukturaviy tilshunoslik

Artikulyatsiya usuli deganda tovush hosil qilish paytida nutq a’zolarining qanday holatda harakat qilishi tushuniladi. Masalan, v, z, y, x, sh, h kabi tovushlarni talaffuz qilganda nutq a’zolari bir-biriga yaqinlashadi, ammo havo oqimining chiqishi uchun torgina oraliq qoladi, havo oqimi ana shu oraliqdan sirg‘alib chiqadi va bunday tovushlar artikulyatsiya usuliga ko‘ra sirg‘aluvchi tovushlar nomini oladi. Portlovchi tovushlarni hosil qilishda esa havo oqimi jipslashgan a’zolar orasidan portlab chiqadi.
Matn birliklari 

Har  qanday  butunlik  kabi  matn  ham  uni  tarkib  toptiruvchi  unsurlardan, 

muayyan  birliklardan  iborat  bo’ladi.  Tilshunoslikda  qanday  birliklar  matnni 

shakllantirishi  yoki  matnni  bo’laklarga  ajratganda  qanday  birliklar  aynan  matn 

birligi  deb  hisoblanishi  borasida  ancha-muncha  munozaralar  mavjud.  Bir  qarashda, 

matn  birliklarini  belgilash  u  qadar  ham  qiyin  ish  emasdek  tuyuladi.  Ammo  aslida 

unday emas, shuning uchun ham matn lingvistikasi tadqiqotchilari orasida juda ko’p 

va  farqli  qarashlar  mavjud.  Masalan,  I.R.Galperin  gapni  matn  birligi  bo’la 

olmasligini  ta'kidlaydi.  Uningcha,  bir  necha  gapni  o’zida  birlashtiradigan  yirik 

butunlik  –  frazadan  katta  butunlik  matnning  birligi  bo’la  oladi.  Frazadan  katta 

butunlikning  tarkibiy  qismi  bo’lgan  gap  bir  paytning  o’zida  matnning  ham  birligi 

bo’la olmasligini aytadi. 

Ko’pchilik  tilshunoslar  esa  gapni  matnning  asosiy  shakllantiruvchi  unsuri 

ekanligini ta'kidlashadi. Aslida ham matnning mazmuniy tarkibini, bu mazmunning 

ob'yektiv  olam  bilan  nisbatlanishini,  demakki,  to’g'ri  anglanishini  gapsiz  tasavvur 

etish  mushkul.    Shunga  ko’ra  gapning  matn  sistemasidagi  o’rnini,  ayniqsa,    uning 

matn hosil qilish imkoniyatini aslo inkor etib bo’lmaydi. 

Linqvistik adabiyotlarda gap, murakkab sintaktik butunlik va abzas matn birligi 

sifatida  talqin  qilinadi.  Gap  va  murakkab  sintaktik  butunlikni  matnning  asosiy 

birliklari  deyish  mumkin,  lekin  abzasni  mazkur  birlikiar  qatoriga  kiritib  bo’lmaydi. 

Chunki,  abzas,  avvalo,  yozma  matngagina  xos  bo’lgan  hodisa.  Tilshunos 

A.N.Gvozdev  abzasni  tinish  belgilari  qatoriga  kiritadi.  "Abzas  yangi  fikrlar 

qatorining  ko’rsatkichi  sifatida  xizmat  qiladi.  Bir  necha  gap  yoki  hatto  bir  gapni 

alohida  abzas  sifatida  ajratish  bu  gaplarga  muayyan  salmoq  baxsh  etadi,  bunday 

ajratish  muallif  tomonidan  o’z  maqsadiga  bog’liq  tarzda  amalga  oshiriladi.  Matn 

lingvistikasining  yirik  tadqiqotchilaridan  biri  I.R,Galperin  ham  abzas  xuddi  tinish 

belgilari kabi matndagi mantiqiy va emotsional jihatlarni alohida ta'kidlab ko’rsatish 

uchun xizmat qiladigan vosita, kompozitsion–grafik usul ekanligini asoslagan. Lekin 

abzaslar  yozma  nutq  uchun,  ayniqsa,  badiiy  matn  uchun  nihoyatda  zarur  vosita 

hisoblanadi.  Abzaslar  bir  so’zdan,  bir  gapdan  yoki  bir  necha  gapdan  tuzilishi 

mumkin.  Abzasning  tashkillanishini  yozuvchilar  o’zlarining  badiiy  niyatiga  ko’ra 

mutlaqo  ixtiyoriy  tarzda  belgilashadi.  Bir  necha  gapdan  iborat  abzaslar,  odatda,  3 

bosqichdan  iborat  bo’ladi:  1-bosqich  xabarning  boshlanishi  (abzasda  aytilmoqchi 

bo’lgan mavzu haqidagi dastlabki, qisqacha xabar), 2-bosqich xabarning to’ldirilishi 

(dastlabki  xabar  to’ldiriladi,  izohlanadi,  sharhlanadi)  3-bosqich  esa  xabarning 

xulosalanishi (xabar yakunlanadi, natija aytiladi) hisoblanadi. Shuningdek, abzasdagi 

oldingi xabar bilan keyingi xabarni bog'lovchi vositalar (bog'lovchi vositalar abzasni 

o’zidan  oldingi  yoki  keyingi  abzasga  bog'laydi)  ham  o’sha  butunlikning  ajralmas 

qismlaridan  hisoblanadi.  «Matn  lingvistikasi»  qo’llanmasida  abzasni  tashkil  etgan 

gaplar  o’zaro  sinsemantik  (sintaktik  va  leksik-semantik)  hamda,  avtosemantik 

(grammatik aloqalarsiz, faqat semantik) aloqa usulida birikishi aytitadi. Shuningdek, 

abzaslarning  strukturasiga  ko’ra  quyidagi  korinishlari  mavjudligi  sanab  o’tiladi:  1) 

Sodda gapdan iborai bo’lgan abzaslar; 2) qo’shma gapdan iborat bo’ladigan abzaslar; 

3)  Periodik  nutq  formasidan  iborat  bo’lgan  abzaslar:  4)  Superfrazali  sintaktik 

butunlikdan  iborat  bo’lgan  abzaslar;  5)  Ko’chirma-o’zga  gapli  abzaslar.  Bunga 

aralash tipdagi nutq formalaridan tashkil topgan abzaslarni ham kiritish mumkin. 

Yuqoridagi  fikrlarga  asoslanadigan  bo’lsak,  gap  va  murakkab  sintaktik 

butunlikni  matn  birliklari  hisoblash  mumkin,  Abzas  esa  subyektiv  hodisa, 

yozuvchilar  mutlaqo  erkin  holda  qo’llashi  mumkin  bo’lgan  kompozitsion-grafik 

usuldir.