Mavzu 9. Agrar munosabatlar va agrobiznes Reja 1. Agrar munosabatlari va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. 2. Aloqalar ijarasi. Erlarni ijaraga olish shakllari. 3. Er bozorlari. Erning narxi. 4. Agro-sanoat integratsiyasi. Agrobiznes. 1. Agrar munosabatlari va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari. Agrar munosabatlar - bu er egalari, tadbirkorlar va xodimlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish omillaridan foydalanishga oid "er".
Iqtisodiyot nazariyasida erning omili keng va tor talqinini farqlash odatiy holdir.
Tor ma’noda, er erga tegishlidir.
So‘zning eng keng ma’nosida, er ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan barcha tabiiy resurslarni bildiradi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda aholining uchta toifasi: er egalari (xususiy, jamoat yoki davlat), investitsiyalarni olib boruvchi tadbirkorlar, ularning bilimlari va mehnatkashlari bilan o‘zaro munosabatlarga kiradi.Har bir guruh va har bir shaxs iqtisodiy munosabatlarga kirib, daromadning muayyan ulushiga to‘g‘ri keladi .
Er egalari aholi o‘sishi va davlatlarning geografik chegaralarining o‘zgarmasligi asosida er uchastkalari bo‘yicha ijara haqini oshirishga harakat qilmoqdalar.
Ijarachi (tadbirkor) o‘z kapitalini qaytarish sanoatchi yoki savdogarning o‘rtacha daromadidan kam bo‘lmasa, er egasi bilan munosabatlarni davom ettiradi.
Xodim mehnatga haq to‘lashning imkoni bo‘lmaguncha bu uch tomonlama ittifoqda qoladi.
Erga egalik qilish - bu shaxsning yoki yuridik shaxsning tarixiy asosga ega bo‘lgan er uchastkasiga bo‘lgan huquqining tan olinishi, ko‘pincha er egaligi erni egalik qilishni anglatadi.
Erdan foydalanish odat yoki qonun bilan belgilangan tartibda erdan foydalanishdir. Erdan foydalanuvchilar uning egasi emas. Odatiy ma’noda - bu ijarachi.
Er muhim bir xususiyatga ega: erni erkin tarzda qayta ishlab chiqariladigan boshqa ikki omildan (mehnat, kapital) farqli o‘laroq, er ta’minoti cheklangan: uning miqdori ma’lum bir qiymatga ega va barqaror emas. SHuning uchun er taklifi inelastik.
2. Aloqalar ijarasi. Erlarni ijaraga olish shakllari.
Ijara - bu tadbirkorlik faoliyati uchun zarur bo‘lmagan kapital, mulk yoki erdan doimiy daromaddir.
Ijaraga olish - tabiiy resurslarga egalik qilishning iqtisodiy shakli.
Daromad taqsimoti uchun er egalari va ijarachi o‘rtasida ijara munosabatlari shakllanadi.
Er egasi ma’lum bir haq evaziga tijorat maqsadida ekspluatatsiya qilish huquqini sotuvchiga sotadi, u qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaradi, sotishdan olingan daromad esa er egasini to‘laydi.
Kapitalizmda erni ijaraga olish er egasini erdan vaqtincha foydalanish uchun ijarachiga ijaraga berish shaklida bo‘ladi. Agar ushbu erlarda (omborlar, sug‘orish tizimi va boshqalar) mavjud bo‘lsa, ijarachi ularni ishlatish uchun qo‘shimcha haq to‘laydi. Bu holatda ijarachi ijara haqini oshiradi. Ijarachi o‘zi sarmoya kiritgan sarmoya bo‘yicha o‘rtacha daromad oladi.
Er uchastkalarini ijaraga olishning ikki turi mavjud: mutlaq va differentsial.
Absolut (aniq) ijara barcha er uchastkalari bo‘yicha istisnosiz ijara hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining qiymati va uning ishlab chiqarish narxi o‘rtasidagi farq sifatida ko‘rinadi: birinchisi, so‘nggi darajadan yuqori.
Qishloq xo‘jaligida foydalanishga yaroqli er miqdori qat’iy cheklangan. Bunday sharoitda er egalari har qanday er uchastkasiga ijaraga berishni talab qilishlari mumkin.
Marginal (yomon) erlar uchun aniq ijara - ijara turining yagona turi, boshqalari uchun esa rentabellikning qo‘shimcha qiymati. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, aniq ijara er egalari tomonidan ijarachilar tomonidan butun jamiyatni majburiy ravishda ishlab chiqarish omili sifatida erni mutlaqo cheklab qo‘yganligi bilan bog‘liq bo‘lgan soliq turi hisoblanadi.
Turli ijara - barcha er uchastkalari bo‘yicha olinadigan iqtisodiy daromad, erning sifati bo‘yicha marginal (eng yomon).
Turli xil ijara er uchastkasining unumdorligi va ularning joylashgan joyidagi tabiiy farqlar bilan bog‘liq. U nafaqat qishloq xo‘jaligida, balki ishlab chiqarish jarayonida, erning tabiiy xossalari va boshqa tabiiy resurslardan foydalangan holda, ularning sifatli xususiyatlaridan farqli ravishda shakllantiriladi. Masalan, bu kon qazish sanoati va qurilish, energetika va baliqchilikda uchraydi.
Ko‘p mamlakatlarda erning bir qismi juda qulay tuproq-iqlim zonalarida joylashganligi sababli monopolistik ijara ham mavjud.
Turli ijara II erning hosildorligini sun’iy ravishda oshirish, kapitalga qo‘shimcha mablag‘lar ajratish bilan bog‘liq va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining jadal rivojlanish yo‘lini aks ettiradi.
Turli ijara Men mulkdorga deyarli to‘la-to‘kis kirib kelmoqdaman, chunki ijara haqini er uchastkalari sifatini hisobga oladigan darajada belgilaydi.
Ayirboshlash ijarasi II ijarachining ishlab chiqarish harakatlari natijasidir va lizing muddati tugagunga qadar daromad solig‘ini to‘liq to‘lamaydi. Tugash tugagandan so‘ng, II rentgen ijarasi er egasi tomonidan to‘liq yoki qisman egalik qilishni boshlaydi.
