Strategik menejment

3.2.chizma. M. Porterning «beshta kuch» modeli 

Tarmoqdagi       raqobatning      tuzilmasi       tarmokdagi    konsolidatsiya  dara-jasiga   

(uning   fragmentlanganligi,   oligopoliya   yoki   monopoliya sharoit-lari mavjudligi)   

bog’liq.    Fragmentlangan  tarmokda    potentsia  xatarlar  qulay  imkoniyatlarga 

qaraganda ko’proq bo’ladi, chunki bunday tarmokdarga kirib kelish nisbatan engil. 

Konsolidatsiyalangan    tarmoo’larda    odatda    katta    va    musta kompa-niyalar   

faoliyat      ko’rsatadilar.      Binobarin,      bir      kompaniyaning  raqobatchi-lik      faoliyati   

boshqa   raqobatchilarning   bozordagi   ulushiga bevosita ta’-sir qiladi, natijada ular 

Potentsial raqobatchilarning kirish 

xavfi 

Etkazib beruvchilarning 

«savdolashish» imkoniyati 

 кириш хавфи 

Xaridorlarning 

«savdolashish» 

имконияти 

O’rinbosar mahsulotlar xavfi 

Amaldagi firmalar (sotuvchilar) 

o’rtasidagi raqobat 

---

40 

tezda bunga javoban harakat qiladi va raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning 

«narx  urushi»  olib  borish  imkoniyati  raqobatning  asosiy  xatarli  kuchidir.  Bunday 

hollarda  kompaniyalar  sifat  ustunliklari  bo’yicha  raqobatlashishga  intiladilar  ya’ni 

«rakrbatchilik  urushi»  savdo  markasiga  sodio’lik  va  «narx  urushi»  exdgsholini    

kamay-tirish    mavqelaridan    olib    boriladi.         Bundam taktikaning       muvaf-

faqiyati       tarmokda       mahsulotni       tabaqalash  imkoniyatlariga bog’liq. 

Tarmokda  talabning  o’sib  borishi  raqobatning  susayishiga  va  ayni  paytda 

ekspansiya  uchun  katta  imkoniyatlar  vujudga  kelishiga  olib  keladi  Talab  bozor  bilan 

birga  o’sib  boradi.  Kompaniyalar  investitsiyalarning  qaytish  tezligini  oshirish 

imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ularga bo’lgan e’tiborni kuchaytiradi. Aksincha, 

o’sishning  sekinlashuvi  raqobatni  kuchaytirib  yubo-radi,  natijada,  kompaniyalar 

sotish  bozorlarini  faqat  boshqa  kompa-niyalardan  tortib  olish  hisobigagina  qo’lga 

kiritishlari  mumkin  bo’lib  qoladi.  Shunday  qilib,  talabning  kamayishi  raqobatning 

kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir. 

Tarmokda talab kamaygan paytda chiqish to’siqlari jiddiy xavfga ayla-nadi. Chiqish 

to’siqlari  iqtisodiy  va  hissiy  omillar  bo’lib,  ular  kompa-niyaning  daromadi  juda  oz 

bo’lgan  hollarda  ham  qo’llab-quvvatlab  turadi.  Natijada  ortiqcha  ishlab  chiqarish 

quvvatlari paydo bo’ladi, bu esa  narx  raqobatining  jonlanishiga  olib  keladi,  chunki 

kompaniyalar  bekor  turgan  iuvvatlardan  foydalanishga  urinib,  narxni  pasaytirib 

yubordilar. 

Odatda chiqish to’siqlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

-  asbob-uskunalarga      ajratilgan    investitsiyalarni      boshqa    muqobil  ishlarga 

ishlatib  bo’lmaydi  va  agar  kompaniya  bu  sohani  tark  etsa,  uskunalarni  tashlab 

yuborishga to’g’ri keladi; 

-  chiqish  qiymatining  ishdan  bo’shatiladigan  ishchilarga  to’lanadigan 

mablag’lar hisobiga qat’iy belgilab qo’yilganligi; 

-  xo’jalikning          o’rta          bo’g’inlari          o’rtasidagi          strategik          o’zaro 

munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o’rtasidagi integratsiya; 

-tarmoqqa      iqtisodiy      bog’lio’lik;      masalan,      agar      kompaniya 

diversiyalanmagan bo’lsa, u tarmokda qolishga majbur bo’ladi. 

Tarmoqdagi  firmaga  ta’sir  qilayotgan  raqobat  kuchlari  tarmoqning  tsikli 

mobaynida  o’zgarib,  rivojlanib  boradi.  Tarmoqning  jadal  suratlar     bilan  

o’sishi  raqobat  kuchlarini  zaiflashtirib  qo’yadi.   Bu bosqichda   ekspansiya   va   

bozor      sohalarini      egallab      olish      uchun      qulay  imkoniyatlar  vujudga  keladi. 

O’sish  sekinlashgan  paytda  raqobat-ning  va  ayniqsa  napx  raqobatining  xavfi 

kuchayib  ketadi.  Etuklik  bosqichida  raqobat  xavfi      kamayadi,        narx   

raqobatini      narx      peshqa-damlarining  kelishuvi  hisobiga  cheklash  imkoniyati 

vujudga  keladi.  Shuning  uchun  bu  bosqichda    daromadlar  nisbatan  yuqori 

bo’ladi.  Bu  bos-qichda  narxga  bog’liq  bo’lmagan  raqobat  katta    rol  o’ynashi 

---

41 

mumkin    bo’lib,    u  mahsulotlarni  tabaqalash

     

ustunliklaridan      foydalanadigan   

kompaniyalar      uchun      juda  muhimdir.  Tanazzul  bosqichida  vaziyat  o’zgaradi  

Chiqish to’sio’lari yuqori  bo’lsa, raqobat juda kuchayadi,   daromad  kamayadi  

va  narx urushi  xavfi vujudga  keladi. 

Porterning          «uchinchi          kuchi»          xaridorlarning          «savdolashish» 

imkoniyatidir.  U  eng  yaxshi  sifat  yoki  xizmat  ko’rsatishga  bo’lgan  talab  tufayli 

narxlarga  tazyiq  ko’rsatish  xavfini  vujudga  keltiradi.  Zaif  xaridorlar  esa,  aksincha, 

narxlarning  o’sishiga  va  daromadning  ortishiga  yo’l  qo’yadilar.  Xaridorlar  quyidagi 

hollarda ayniqsa kuchli bo’ladi: 

-  etkazib  beruvchi  soha  bir  necha  kichik  kompaniyalardan  tarkib  topgan  bo’lib, 

xaridorlar kam bo’lganda; 

-  xaridorlar tovarlarni katta mikdorda sotib olganda; 

-tarmoq  o’z  faoliyat  turidan  kelib  chiqqan  holda  xaridorlarga  kuchli  darajada 

bog’liq bo’lganda; 

- xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoo’lar ichidan eng past iklif qilayotgan 

bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda (bu trmokda narx raqobatini kuchaypiradi); 

- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar soting olishni pdtsy jihatdan yaxlit 

bitta xarid deb qarash mumkin bo’lganda va hokazo. 

To’rtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyiq ko’rsatishidir. Bu tazyiq 

natijasida  etkazib  beruvchilar  narxlarni  kutarish    bilan  taxdid  solib,  kompaniyalarni 

etkazib  berilayotgan  lot  mikdorini  kamaytirishga  majbur  qiladi  va  daromadni 

pasaytiradi.  Bunga  muqobil  ravishda  -  zaif  etkazib  beruvchilar  o’z  mahsulotlariga 

bulgan  narxni  pasaytirishga  va  yuqoriroq  sifatni  talab    qilishga    imkon      beradilar.   

Quyidagi      hollarda      etkazib      beruvchilar  tomonidan  ko’rsatiladigan  tazyiq  ayniqsa, 

kuchli bo’ladi: 

- etkazib  berilayotgan  mahsulotning  o’rnini  bosa  oladigan  tovarlar  kam  bulib,  u 

kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo’lganda; 

- tarmoqdagi      kompaniyalar      ta’minotchi      firmalar      uchun 

bo’lmaganda; 

- etkazib 

berilayotgan 

mahsulotlarning 

sifati 

yuqoriligi 

tus 

kompaniyalarning 

boshqa 

mahsulotga 

o’tishi 

qimmatga 

tushganda; 

          -etkazib      beruvchilar      ilgari      tomon      vertikal      integratsiyalanish  xavfidan 

foydalanganda; 

-sotib  oluvchi  kompaniyalar  orqaga  tomon  vertikal  integratsiyalanish  xavfidan 

foydalana olmaganda. 

Beshinchi            raqobatchi            kuch            -            tovarning          o’rnini            bosuvchi  

mahsulotlarning  paydo  bo’lish  xavfidir.  Tovarning  o’rnini  to’liq  oladigan   

mahsulotlarning   mavjudligi   jiddiy   xavf   tug’diradi va kompaniya narxlarini hamda 

daromadlarini  cheklab  qo’yadi.  Ammo,  kompaniya  mahsulotlarining  o’rnini  bosa 

---

42 

oladigan tovarlar kam bo’lsa kompaniya  narxlarni  oshirishi  va   qo’shimcha  daromad  

olishi  mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim. 

Tarmokdagi      raqobat     darajasiga      ko’ra      quyidagi   turlarga bo’linadi: 

Shafqatsiz raqobat. 

Jadal raqobat. 

Me’yordagi raqobat. 

Jalb qiluvchi zaif raqobat. 

Bozorga    yangi    kirib    kelgan    firma    yangi    ishlab    chiqarish quvva-tiga, 

ayrim    hollarda    kattagina    resurslarga ham ega    bo’lish mumkin. Bunday   firmalar   

bozorda      o’z      o’rnini      topib      egallash  uchun  kurashadi.        Bozorda        yangi    

raqobatchining    paydo    bo’lishi    quyida omil-larga   bog’liq: 

bozorga kirish borasidagi to’sio’lar; 

bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi; 

ishlab  chiqarish      miqiyosining      tejamkorligi  {bunday      ustunli  bozorda   

ishlayotgan   katta   hajmga   ega   bo’lgan   kompaniyalarda   bo’ladi. Yangi firma esa 

bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi); 

texnologiya va nou-xau ga erishish imkoniyatining yo’o’ligi; 

«o’qitish tajriba»  egri chizig’ining samarasi; 

xaridorlarning ma’lum tovar markalariga moyilligi; 

- korxona hajmiga bog’liq bo’lmagan xarajatlarning teng emasliga; 

- sotish kanallariga kira olish; 

-nazorat  qiluvchi   organlarning        harakatlari    (litsenziya| ruxsatnomalar); 

- tariflar      va      tarifdan      tashqari      cheklashlar  (dempingga      qarshi|  qonunchilik, 

mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki). 

3.2.2. Raqobat kuchlari tarkibida o’zgarish yasovchi omillar. 

Bozordagi          vaziyat          tez-tez          o’zgarib          turadi,      chunki          bozorda" 

ishlayotgan      kompaniyalar      bozorga      kirib      kelayotgan      yangi      firmalarni  o’z 

siyosatini  o’zgartirishga  majbur  qiladi.  Bozorda  eng  ko’p  ta’sir  qiladigan  kuchlar 

«raqobatni  harakatlantiruvchi  kuchlar»,  deb  ataladi.  Bu  kuchlarni  taxlil  qilish  ikki 

bosqichdan iborat: 

1.Harakatlantiruvchi  kuchlarni aniqlash. 

2.Ushbu kuchlar ta’sirini aniqlash. 

Bozorda  eng ko’p uchraydigan harakatlantiruvchi kuchlar quyidagilardan  iborat: 

- iqtisodiy      o’sishning      uzoq      muddatli      tendentsiyalaridagi o’zgarish; 

-  iste’molchilar              tarkibi              va              tovarlardan              foydalanish 

usullarining o’zgarishi; 

- yangi mahsulotlarni joriy  qilish; 

-texnologik o’zgarishlar; 

- marketing tizimidagi o’zgarishlar; 

---

43 

-yirik firmalarning bozorga kirishi yoki chiqishi; 

-nou-xau ning tarqalish darajasi; 

- tarmoo’lar  keng qamrovliligining o’sishi; 

- unumdorlik va xarajatlar tarkibining   o’zgarishi; 

-xaridorlar moyilligining tabaqalangan tovarlardan  standart tovarlarga  o’tishi; 

-davlat qonunchiliga va siyosatidagi o’zgarishlarning ta’siri; 

- ijobiy  qadriyatlar,   moyilliklar     va     turmush     tarzining o’zgarishi; 

-noanio’lik va tavakkalchilik omillari ta’sirining kamayishi. 

3.2.3. Kompaniya raqobat mavqeining kuchli va zaif jihatlari 

Tarmoqdagi 

raqobat 

tarkibini 

o’rganishdagi 

keyingi 

qadam 

bu 

Gshglashayotgan  kompaniyalarning,  bozordagi  o’rnini  anio’lashdir.  milyagi 

firmalar  raqobat  mavqeini  taqqoslashning  asosiy  i        strategik  guruhlar  haritasini 

tuzishdir. 

Strategik    guruhlar  xaritasi  –  tarmokda  raqobatlashayotgan  fir-malarning 

raqobat  mavqelarini    aks    ettiruvchi    asbobdir.  Bu  tahliliy      usul    tarmoqning 

umumiy  taxlili  va   har  bir firmaning bozordagi   mavqeini  bir - biriga bog’laydi. 

Buning    uchun    tarmokda  ishlayotgan  barcha        kompaniya  va  firmalar  strategik 

guruxlarga bo’linadi. Strategik  guruxlarga raqobat uslubi va bozordagi   mavqei bir  

xil  bo’lgan    firmalar    kiritiladi.  Bozordagi    asosiy  rakobatchilar  necha  bo’lsa, 

strategik        guruhlar  soni  ham  shuncha  bo’ladi,  ammo      buning      uchun  

raqobatchilarning    har  biri   o’zining rakobat  usuliga  va  bozorda  o’z  mavqeiga  

ega  bo’lishi lozim. 

Strategik guruhlar xaritasini tuzish tartibi quyidagicha: 

1.Tarmokdagi firmalarning bir-biridan   farqlantiruvchi belgilari  anio’lanadi. 

2. Xaritaning qo’lari  bo’ylab turli tavsiflashlarning juftligi tushiriladi. 

3.  Firmalar  xaritaga  ikki  o’zgaruvchan    ko’rsatkichlarga  asosan 

joylashggiriladi. 

4.  Bitta      strategik      zonaga      kirgan      firmalar      strategik      guruhga 

birlashtiriladi. 

5.  Har  bir  strategak  guruh  atrofida  aylana  chiziladi.  Aylananing  diametri  har 

bir  strategik  guruhning  bozordagi  o’rni  proportsional  bo’ladi.  Ana  shu 

ko’rsatkichlardan  foydalm  strategik  guruxdarning  ikki  o’lchamli  xaritasini  tuzish 

mumkin. 

Bir  tarmoqda  faoliyat  ko’rsatayotgan  firmalarning  nisbiy  raqobat  mavqelarini 

o’rganish uchun strategik guruhlash jarayonlari, foydalaniladi. 

Bir  strategik  guruxdagi  kompaniyalar  mahsulotlar  ko’lamin  kengligi,  tovar 

harakati  kanallaridan  foydalanish  usullari,  qxd  texnologik  yondatuvlar,  vertikal 

integratsiyalanish  darajasi,  servis  texnologik  xizmat  ko’rsatish  (xarakteri)  tabiati 

---

44 

kabi  turli  belgi  bo’yicha  birlashishlari  mumkin.  Tarmokda  bozorga  nisbatan  strate 

yondashuvlari bir xil bo’lgan bitta strategik guruh mavjud bo’lishi mumkin. 

Strategik guruhlar xaritasini tuzish va  firmalarni u yoki guruh tarkibiga kiritish 

quyidagicha amalga oshiriladi: 

1.      Tarmokdagi      firmalarni      bir-biridan      farqlovchi      raqobat  tavsiflar 

anio’lanadi  (  narx,  sifat,  faoliyat  geografiney,  integra  darajasi,  mahsulot 

nomenklaturasi va hokazo). 

2.Firmalarning    holati    ikki    chiziqli    chizmaga    joylashtiri 

(tanlab olingan xususiyatlari bo’yicha). 

Bir strategik sohaga to’g’ri keladigan firmalar anio’lanadi. 

Har 

bir 

guruhning 

tarmoqdagi 

umumiy 

savdo 

hajmidagi 

ulutsh 

anio’lanadi. 

Shunday  qilib,  tarmoqni  strategik  guruhlashning  yuqorida  ayti|  o’tilgan  ikki 

o’lchovli xaritasi tuziladi 

Agar  jiddiy  tafovutlar  soni ikkitadan  ortiq bo’lmasa,  bir  necha  xarita  tuzish  

maqsadga  muvofiqdir.  Gurli  strategik  guruhlar  bir-biriga  qanchalik  yaqin 

joylashgan  bo’lsa  ular      o’rtasidagi      raqobat      shunchalik  kuchli  bo’ladi.  Eng 

yaqin raqobatchilarning  fe’l-atvorini  o’rganish      juda      muhim. 

Rakobatchilarning  strategiyasini,  ularning  kelgusida  qanday  yo’l 

tutishni  bilmay  turib,  ular  bilan  muvaffaqiyatli  raqobatlashish  pi  emas. 

Raqobatchilar  nima  qilayotganligi  va  nima  qilmoqchi  bulganligini  bilish    

kompaniyaning strategik faoliyati uchun nihoyatda zarur, aks   holda u har doim 

mudofaa    istehkomida   bo’lishga  majbur  buladi. Raqobatchilarningstrategiyalari  

4-jadval yordamida aniklanadi.Odatda, raqobatchilarning maqsadi va strategiyalari 

xakidagi  ma’lumotlarni  ushbu  jadval  yordamida  umumlashtirish  muayyan 

rakobatchilik  xatarlari  va  mavqelarini  baholash  uchun  etarlidir.  Firmalarning 

raqobatchilikdagi  kelgusi  mavqelarini  baholash  uchun  ularning  bozordagi  o’z  

ahvolini  yaxshilash  imkoniyatlariga  e’tiborni  karatish  lozim.      Agressiv   

raqobatchilar      yangi      strategik      tashabbuslar  manbaidir.      Uz      maqsadiga  

erishgan      raqobatchilar    o’zlarining    hozirgi  strategiyasini  amalga  oshirishda 

davom  etadilar.    Bezovta  va  moliyaviy  jixatdan     og’ir      ahvolda      qolgan   

raqiblar      xujumchi      yoki      mudofaachi  sifatida  yangi-yangi  strategik  xatti-

harakatlarni  qo’llashlari  mumkin.  Shu  bois    o’zingizni    ushbu    kompaniya  

menejerlarining    o’rniga    qo’yib  kurishingiz    va  ularning  qanday    yo’l  tutishi  

mumkinligini mulohaza kilib ko’rishingiz mumkin.