Strategik menejment

3.3.  Tarmoqdagi  raqobat  kuchlarini  tahlil  qilishda  Maykl    Porterning 

«beshta kuch» modeli 

Garvard  universitetining  professori  Maykl    Porter  tarmoqdagi  raqobatchi  

kuchlarni quyidagicha guruhlagan: 

1. Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat. 

2. Boshqa  tarmoqdagi  kompaniyalarning  o’z  tovarlari  bilan  bu  tamoqdagi 

xaridorlarni egallab olishga harakat qilishi. 

3. Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi. 

4. Xom  ashyo  va  butlovchi  qismlar  etkazib  beruvchilarning  o’z  shartlarini 

o’tkazishga urinishlari. 

5. Xaridorlarning o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari. 

6. Bu  tahlil  firma  mazkur  tarmokda  duch  kelishi  mumkin  bo’lgan  qulay  shtlar 

va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. 

Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (7-chizma) U mazkur modelni 

asoslab berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo’lsa,  mavjud 

kompaniyalarda  narx  va  daromadni  oshirish  imkoniyati  shunchalik  kam  bo’lishini 

ta’kidlagan edi. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlar vujudga 

keltiradi. Kompaniya o’z strategiyasini o’zgartirib, ushbu ko’rsatkichlarni o’z foydasiga 

o’zgartirishi mumkin. 

Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) kompaniyaning 

daromadlariga tahdid  solishi  mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichik bo’lsa, 

kompaniya  narxlarni  oshirib,  o’z  daromadlarini  ko’paytirishi  mumkin.  Bu  omilning 

---

39 

raqobatchilik  kuchi  to’sio’larining  (tarmoqqa  kirish  qiymatining)  balandligiga  kuchli 

dara-jada bog’liq. Bunday to’sio’larning uch asosiy manbai bor. 

-xaridorlarning  savdo  markasiga  sodio’ligi  (kirib  kelayotgan  kompaniyalar  buni 

katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); 

-xarajatlar  bo’yicha  mutlaq  ustunliklar  (ishlab  chiqarish  xarajatlarining  yanada 

kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo’lgan katta 

ustunliklarni beradi); 

-ko’lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega bo’ladilap). U 

ya’ni    standartlashtirilgan  mahsulotni  yoppasiga  ishlab  chiqarishda  xarajatlarning 

kamaytirilishi,  xom  ashyo,  material  va  tarkibiy  qismlarni  katta  mikdorlarda  sotib 

olishdagi  chegirmalar,  reklamaga  sarflanadigan  xarajatlarning  kamaytirilishi  va 

hokazolar  bilan    bog’liq.  Bularning  barchasi  ishlab  chiqarishni  endi  boshlayotgan 

kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug’diradi. 

Porter  nazariyasi  bo’yicha  ikkinchi  raqobatchi  kuch  tarmoqda  mavjud  bo’lgan 

kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda ham to’rt omilning ta’sirini ko’rsatib o’tish 

mumkin: 

-tarmoqdagi; 

-raqobat tuzilmasi; 

-talabning shart-sharoitlari; 

-tarmoqqa kirish to’sio’larining balandligi.