Strategik menejment

3.3. Tarmoqdagi raqobat kuchlarini tahlil qilishda Maykl Porterning 
«beshta kuch» modeli 
Garvard universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchi
kuchlarni quyidagicha guruhlagan: 
1.
Tarmoq ichida sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat. 
2.
Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o‘z tovarlari bilan bu tamoqdagi 
xaridorlarni egallab olishga harakat qilishi. 
3.
Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi. 
4.
Xom ashyo va butlovchi qismlar etkazib beruvchilarning o‘z shartlarini 
o‘tkazishga urinishlari. 
5.
Xaridorlarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishlari. 
6.
Bu tahlil firma mazkur tarmokda duch kelishi mumkin bo‘lgan qulay shtlar 
va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. 
Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (7-chizma) U mazkur 
modelni asoslab berar ekan, bu ko‘rsatkichlarning ta‘sir kuchi qanchalik yuqori 
bo‘lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik 
kam bo‘lishini ta‘kidlagan edi. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay 
imkoniyatlar vujudga keltiradi. Kompaniya o‘z strategiyasini o‘zgartirib, ushbu 
ko‘rsatkichlarni o‘z foydasiga o‘zgartirishi mumkin. 
Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) 
kompaniyaning daromadlariga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu 
xavf kichik bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o‘z daromadlarini ko‘paytirishi 
mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi to‘sio‘larining (tarmoqqa kirish 
qiymatining) balandligiga kuchli dara-jada bog‘liq. Bunday to‘sio‘larning uch asosiy 
manbai bor. 

---

52
-xaridorlarning savdo markasiga sodio‘ligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni 
katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); 
-xarajatlar bo‘yicha mutlaq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada 
kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo‘lgan 
katta ustunliklarni beradi); 
-ko‘lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega 
bo‘ladilap). U ya‘ni standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda 
xarajatlarning kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni katta 
mikdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning 
kamaytirilishi va hokazolar bilan bog‘liq. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi 
boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi. 
Porter nazariyasi bo‘yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo‘lgan 
kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda ham to‘rt omilning ta‘sirini ko‘rsatib 
o‘tish mumkin: 
-tarmoqdagi; 
-raqobat tuzilmasi; 
-talabning shart-sharoitlari; 
-tarmoqqa kirish to‘sio‘larining balandligi.