Strategik marketing

Motivlar
turlari
Ratsional (foyda
yoki tejash, 
tavakkalchilikni
kamaytirish, 
qulaylik, sifat)
Emosional (bilish, 
moda, ergashish,
jamiyatda o’z
o’rniga ega bo’lish)

---

 
42 
 
 
ehtiyojning  iqtisodiy  yoki  xayoldagi  xulq-atvorni  belgilashiga  ko‘ra  yaqqol  va 
yashirin  ehtiyojlar;  individning  retrospektiv  jarayonlari  bilan  bog‘liqligiga  ko‘ra 
anglangan  yoki  anglanmagan  ehtiyojlar  (2.4-rasm).  Merrey  o‘z  reestrida  shu 
mezonlar asosida ehtiyojlarning 37 xilini keltiradi. 
 
2.4-rasm.
 
Merreyning inson ehtiyojlari reestri 
 
Merreyning  fikricha,  ehtiyojlar  barcha  kishilarda  bir  xil  edi,  biroq  u  yoki  bu 
ehtiyojlar  turli  kishilar  uchun  shaxsiy  omillar  va  muhit  omillarining  ta’siriga  ko‘ra 
turlicha  namoyon  bilishini  e’tirof  etar  edi.  Ehtiyojlar  ichki  va  tashqi  stimullar 
tomonidan  vujudga  kelishi  va  turli  paytlarda  kuchli  yoki  kuchsiz  bo‘lishi  mumkin. 
Ehtiyojlar  uch  xil  holatda  bo‘ladi:  (1)  refraktor  holat,  bunda  ehtiyojning 
uyg‘onishiga  hech  qanday  rag‘bat  ta’sir  qilmaydi;  (2)  ishontiruchi  holat,  bunda 
ehtiyoj  passiv  bo‘lsada,  biroq  uni  qo‘zg‘atish  mumkin;  (3)  faol  holat,  bunda 
organizmning  xulq-atvorini  shu  ehtiyoj  belgilaydi  (Merrey).  SHunday  qilib, 
marketing  sohasidagi  faoliyat  his  qilinadigan  ehtiyojlarga  bevosita  ta’sir  ko‘rsatishi 
mumkin. 
Niyat  mayillarini  tadqiq  etishdan  maqsad  -  iste’molchilarning  bozordagi 
xulqini  oydinlashtirish,  ya’ni  nega  odamlar  unday  emas,  bunday  qiladilar  -  degan 
savolga javob topish, shuningdek ularni zarur hatti-harakat qilishga undashdan iborat. 
Merreyning  inson 
ehtiyojlari reestri
Yaqqol ehtiyoj
Latent ehtiyoj
Anglangan  ehtiyoj
Anglanmagan 
ehtiyoj
Birlamchi ehtiyoj
Ikkilamchi ehtiyoj
Ijobiy  ehtiyoj
Salbiy ehtiyoj

---

 
43 
 
 
Niyat  (motivasion)  tadqiqotlarda  gap  asosan  iste’molchilarning  fikriy,  iqtisodiy 
nuqtai  nazari  bilan  aloqasi  bo‘lmagan  xatti-harakatlar,  iste’molchi  huquqining 
motivlarini  ochib  berish  haqida  bormoqda.  SHu  sababli  niyatlarni  o‘rganish 
tadqiqotlarida  psixologik  usul  eng  ko‘p  qo‘llaniladi.  Psixologlar  tomonidan  inson 
motivasiyasining  bir  qator  nazariyalari  yaratilgan.  Ularning  orasida  Z.  Freydning 
“Motivasiya  nazariyasi”  va  A.  Maslouning  “Ehtiyojlar  ierarxiyasi”  nazariyalari 
mashhurdir. 
Z.  Freydning  fikricha,  odamlar  o‘z  xulqlarini  shakllantiradigan  real  ruhiy 
kuchlarni  anglamaydilar.  YOsh  ulg‘aygan  sayin  mayllarning  ko‘pi  to‘la  yo‘qolib 
ketmaydi,  balki  ongda  saqlanib  qoladi.  SHu  sababli,  kishilar  o‘z  motivasiya 
manbalari jihatidan o‘zlariga oxiriga qadar hisobot bermaydilar. 
A. Maslou esa muhimligi darajasiga qarab inson ehtiyojlarini bir-biriga o‘zaro 
bo‘ysinish bosqichlari tartibini ishlab chiqadi. Bu tartib quyidagicha: 
  -fiziologik ehtiyojlar (ochlik, tashnalik); 
  -o‘z-o‘zini muhofaza qilish ehtiyojlari (xavfsizlik, himoyalanganlik); 
  -ijtimoiy ehtiyojlar (ma’naviy yaqinlik, his-tuyg‘u, muhabbat); 
  -hurmat izzatga ehtiyojlar (obro‘ darajasi, maqomi); 
  -o‘z-o‘zini qaror toptirishga ehtiyojlar (o‘zini namoyon etish). 
Inson  birinchi  navbatda  eng  muhim  ehtiyojlarini  qondirishga  intiladi,  bu 
ehtiyojlar  qondirilgandan  keyin  harakatlantiruvchi  motivlar  so‘nadi,  so‘ngra  qolgan 
ehtiyojlarni qondirish harakati yuzaga keladi (2.5-rasm.) 
A.  Maslouning  fikricha  ehtiyojlarni  ahamiyati  bo‘yicha  saralash  mumkin:  biz 
keyingi  toifaga  o‘tishdan  avval  asosiy  ehtiyojlarni  qondirishga  urina  boshlaymiz. 
Quyi  tabaqadagi  ehtiyojlarni  qondirish  yuksakroq  ehtiyojlarga  -  xulq-atvor  uchun 
motivator bo‘lib  xizmat qilish  va unga ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. Qondirilgan 
ehtiyojlar  intensivligi  susayib  boradi  va  hali  qondirilmagan  yuksak  ehtiyojlar 
intensivligi  ortadi.  Shaxs  umumiy  yashab  qolish  yoki  hayot  minimumini  ta’minlash 
kabi  maqsadlardan  turmush  tarzi  yoki  sifatiga  taalluqli  yuksakroq  maqsadlarga 
o‘tganda uning rivojlanishiga bog‘liq ravishda ehtiyojlar tarkibining evolyusiyasi yuz 
beradi. 

---

 
44