Statistika haqqında ulıwma túsinik

Statistikaliq kórsetkishler haqqinda túsinik hám olardiń túrleri

Statistikada kórsetkishler úyrenilip atirg`an hádiyselerdiń mug`darliq táreplerin kórsetip beredi. Olar úyrenilip atirg`an protsessler sanin, kólemin, dárejesin, qatnasin aniqlaydi. Statistikaliq kórsetkishler ekonomikaliq kategoriyalardi sáwlelendirip, óz ara baylanisli mug`dar hám sipat táreplerine iye.
Misali, kárxana qárejetlerin alayiq. Oniń mug`dar terepi belgili bir summa esaplanadi. Sipat tárepi, kárxana qárejetlerine qanday qárejetler qosiladi hám qanday qárejetler qosilmaydi. Buni biliw ushin qárejetlerdiń ekonomikaliq tábiyatin hám arnawli hújjetlerdi úyreniw talap etiledi.
Statistikaliq kórsetkishler degende aniq makan hám waqit sharayatindag`i massaliq hádiyse hám protsesslerdiń jag`dayin, rawajlaniwin, strukturasin, óz-ara baylanislarin xarakterlewshi ólshemler túsiniledi
Statistikaliq kórsetkishler sistemasi degende massaliq protsesslerdi hám olardiń belgilerin óz-ara baylanista sálelendiriwshi, bir biri menen baylanisli bolg`an kórsetkishler kompleksi túsiniledi. .
Statistikaliq kórsetkishler biliw, basqariw ayrimlari qollap quwatlawshi funktsiyalardi orinlaydi.
Statistikaliq kórsetkishlerdiń biliw funktsiyasiniń mánisi sonnan ibarat olar úyrenilip atirg`an hádiyse hám protsesslerdiń jag`dayi, rawajlaniwi, bag`dari hám intensivligin kórsetedi. Basqariw funkiyasinda olar basqariwdiń áhmiyetli elementine aylanadi. Bazar ekonomikasi sharayatinda bul funktsiyaniń roli jánede artadi. Misali, shártnamalardiń orinlaniwi, fizikaliq hám yuridikaliq shaxslarg`a kórsetilgen xizmetler sipatiniń joqarilawi kárxana imidjine úlken tásir kórsetedi.hár bir menedjer bul kórsetkishlerdi jaqsilawg`a háreket etedi.
Statistikaliq kórsetkishler hár qiyli funktsiyalardı orinlawı olardiń túrlerin bahalaydi. Statistikaliq kórsetkishler a) úyrenilip atirg`an hádiyselerdiń mazmuni boyinsha kólemli (sanli) hám sipat kórsetkishlerge; b) uliwmalastiriw dárejesi boyinsha invidual hám uliwmalastiriwshi kórsetkishlerge; v) protsesslerdi úyreniw xarakterine qarap bir waqitli hám periodli kórsetkishlerge bólinedi.
Ortasha muǵdarlar haqqında túsinik hám olardı qollanıwdaǵı tiykarǵı shártler
Hár qanday hádiyse óziniń jeke (individual) hám ulıwma muǵdarına iye. Biraq jeke muǵdar da, ulıwma muǵdar da usı hádiyseni ulıwmalastırılǵan halda táripley almaydı. Máselen, egerde jumısshılardıń miynet haqısı ústinde gáp bolsa, yaki miynet haqınıń dárejesi hám onıń ózgerisin anıqlaw zárúr bolsa, bul ushın ayırım jumısshınıń miynet haqısı haqqındaǵı maǵlıwmat jeterli bolmaydı. Sebebi miynet haqı hár kimde hár túrli bolıp belgilenedi.
Máselen, 1999-jılda oblast xalıq xojalıǵındaǵı jumısshılardıń ortasha aylıq miynet haqısı 5400 sum, jámáátlik xojalıqlarında bánt bolǵanlardıń miynet haqısı 7400 sum, jeke kárxanalardaǵı isshiniń miynet haqısı 14280 sumnan kóbirek bolǵan deyik. Álbette bul sanlar joqarıda aytqanımızday haqılardıń hár qıylı ekenligin kórip otırmız. Sebebi bul sanlar bir-birinen ayırmashılıqta bolǵan miynet haqılardıń ortasındaǵı ózgeshelikti ulıwmalastıradı, yaki toplam ushın tán bolǵan ulıwma baǵdardı, nızamshılıqtı ashıp beredi. Sonlıqtan da usı ózgeshelikleri menen ortasha muǵdarlar sotsial-ekonomikalıq biliwdiń tiykarǵı qurallarınıń biri bolıp esaplanadı.
Solay etip, ortasha muǵdar degende bir túrdegi (bir tiptegi) hádiyseniń ózgeriwsheń belgileri tiykarında ulıwmalastırılıp táriyiplewshi muǵdar, kórsetkishti túsinemiz. Ortasha muǵdardıń ulıwma qásiyeti, toplamnıń ulıwma dárejesin yamasa ondaǵı ayırım birliklerdiń dárejesin sıpatlap qoymastan, bálki úyrenilip atırǵan ulıwma dárejeniń toplam birliklerine bolǵan qatnasın kórsetedi. Joqarıdaǵı miynet haqı haqqındaǵı mısalda miynet haqı fondı hám barlıq jumısshılardıń sanı ulıwma dáreje bolsa, olardıń qatnası nátiyjesinde alınǵan dáreje, ortasha muǵdar esaplanadı.
Ortasha muǵdarlardı esaplawda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw lazım:

• 
  Úyrenilip atırǵan jeke (individual) muǵdarlar bir túrdegi toplamǵa tán boladı. Biraq, mánisleri jaǵınan ayırmashılıqqa iye bolmaydı. Al, muǵdarlıq jaǵınan bir-birinen ayırılıp, olardıń sanı jeterlishe kóp boladı. Eger ortasha muǵdarlar mánisi jaǵınan túpten parq etip jeke muǵdarlar boyınsha esaplansa, onda bul ortasha muǵdarlar óz mazmunın ulıwma joǵaltıp jalǵan kórsetkishke aylanadı;
  
• 
  Ortasha muǵdarlar jeterli dárejede úlken bolǵan bir túrdegi ulıwmalıq toplamlar ushın esaplanıwı kerek. Usı qaǵıydaǵa tiykarlanıp esaplanǵan ortasha muǵdarlar úyrenilip atırǵan hádiyseniń túp mánisin tolıq ashıp bere aladı. Sebebi úyrenilip atırǵan toplam qansha úlken bolsa, ortasha nátiyjege keri tásir etiwshi tosınarlıq faktorlar tásiri sonshama kemeyip baradı. Sonıń ishinde ortasha muǵdarlar úlken sanlar nızamına boysınadı;
  
• 
  Ortasha muǵdar tek ǵana ulıwma toplam ushın esaplanbastan, bálki toplamnıń ayırım gruppaları, bólekleri ushında esaplanıwı kerek. Bul waqıtta dáslep ulıwma toplamnıń mánisi jaǵınan uqsas gruppalarǵa ajıratıp, sońınan gruppalar ushın ortasha muǵdarlardı esaplaw jolı menen orınlanadı. Bul boyınsha esaplanǵan gruppalar ortashaları ulıwma ortasha muǵdardıń ashıp bere almaytuǵın táreplerin ashıp beredi.
  

Máselen, 2107 - jılı Respublikada paxta jetistiriw jobası 102,8 protsentke orınlanǵan bolsa-bul ulıwma ortasha muǵdar kórsetkish dep esaplayıq. Al ayırım rayonlarda usı joba ulıwma ortashadan bir qansha joqarı (máselen, Tómengi Chirchiq rayonında 107,7%, Joqarı Chirchiqta 115,1%, h.t.b.), ayrımlarında bolsa bul joba ulıwma orınlanbaǵan (máselen, Bwka rayonında 86,1%, Orta Chirchiqta 81,7% h.t.b.).
Demek, ámelde ulıwma ortasha muǵdar menen sheklenip bolmaydı, tek ǵana olarǵa tiykarlanıp jumıs alıp barıw múmkin emes. Sonlıqtan da ulıwma ortasha hám jeke muǵdarlar tiykarında esaplap salıstırmalı ayırmashılıqta ámel etiwimiz kerek. Nátiyjede ulıwma ortasha muǵdar artında qalaq xojalıqlar jasırınıp, al aldınǵıları bolsa kórinbeydi. Solay etip, ortasha muǵdarlardı esaplawda gruppalaw usılın qollanıw menen birlikte ámelge asırılıwı lazım;
Demek ortasha lazım bolǵan belgi zárúr bolıwı kerek, bolmasa ortasha muǵdarda da áhmiyetsiz bolıp qaladı. Máselen, ortasha muǵdar sıpat jaǵınan ózgeriwshi belgiler boyınsha esaplanıwı múmkin emes, solardan, «ortasha millet», «ortasha reń», «ortasha temperatura» h. t. b.
Statistikada ortasha muǵdarlardıń túrli formaları bar:

• 
  Ortasha arifmetikalıq;
  
• 
  Ortasha garmonikalıq;
  
• 
  Ortasha xronologiyalıq;
  
• 
  Ortasha kvadratlıq;
  
• 
  Ortasha geometriyalıq.
  

Ol yaki bul ortasha muǵdardı qollanıw úyrenilip atırǵan hádiyse xarakterine baylanıslı. Hár qanday ortasha muǵdardı esaplaw ushın tómendegiler bolıwı shárt:

• 
  úyrenilip atırǵan belgi hám onıń variantları-X₁, X₂, X₃, ...X_n;
  
• 
  toplamda úyrenilip atırǵan belgiler sanı yaki ayrım muǵdarlardıń ushırasıw tezligi, salmaǵı-f;
  
• 
  ortasha muǵdar-;
  
• 
  jıyındı (sigma)-;
  

Máselen, jumısshılardıń ortasha miynet haqısın esaplayıq. Onda ortasha yaki ózgeriwsheń belgi bolıp miynet haqı, variantları hám hár bir jumısshınıń ayrım miynet haqısı, al salmaǵı bolıp-jumısshılar sanı esaplanadı.
Ortasha arifmetikalıq muǵdar-ortasha muǵdardıń eń ápiwayı hám praktikada keń qollanılatuǵın túri. Ol ápiwayı hám tartılǵan kóriniste boladı.
Variatsiya ko’rsetkishleri
Ortasha mug’dar bir-birinen o’zgeriste bolg’an bo’lek mug’darlardı ulıwmalastırıp xarakterlese de, biraq o’zine qarag’anda bo’lek mug’darlardın’ qansha o’zgeriste ekenligin ol o’zgeristin’ qansha u’lken yamasa kishiligin ko’rsetip bere almaydı. Ortashanın’ real ma’niske iye bolıwı tikkeley bo’lek mug’darlar ortasındag’ı o’zgeriske baylanıslı.
Eger bo’lek mug’darlar ortasındag’ı o’zgeris qansha kishi bolsa, olar tiykarında esaplang’an ortasha mug’dar sonsha real boladı h’a’m kerisinshe olar ortasındag’ı o’zgeris qansha u’lken bolsa, olar tiykarında esaplang’an ortasha mug’dar sonsha isenimsizrek, h’aqıyqattan uzag’ıraq boladı. Mısalı, ortasha mug’dar 30 sanı 1 sanına 59 sanın qosıp, na’tiyjeni ekige bo’lgende shıg’ıwı mu’mkin. Ko’rinip turıptı, bul ortasha tipik h’a’m real ortasha bola almaydı, sebebi 1 menen 59 ortasındag’ı o’zgeris ju’da’ u’lken bolıp esaplanadı. Sol ortasha, ja’ne 30 sanı 29 sanına 31 sanın qosıp, onı ekige bo’liw na’tiyjesinde de alınıwı mu’mkin. A’lbette, bul ortasha aldıng’ı ortashag’a qarag’anda h’aqıyqatqa jaqınıraq, sebebi ol bo’lek mug’darg’a jaqın.
Demek, sotsiallıq h’a’diyselerdi analiz qılıwda tek g’ana ulıwmalastırıwshı ko’rsetkish - ortasha mug’dardı esaplaw menen sheklenbesten, ba’lki sol ortashadan bo’lek mug’darlardın’ qanshama o’zgeriste ekenligin de analizlep ko’riw kerek.
Statistikada variatsiya degende toplam birlikleri ortasındag’ı parqı, o’zgeriwshen’ligi tu’siniledi.
Statistikada variatsiya to’mendegi ko’rsetkishler ja’rdeminde ko’rsetilgen (7.1-tablica).