Statistika haqqında ulıwma túsinik

Birinshiden, ekonomikalıq hádiyseler túsiniledi. Eń aldı menen bul jerde materiallıq baylıqlardı islep shıǵarıw kózde tutıladı. Statistika jámiyetlik hádiyselerdiń muǵdarın jámiyetlik rawajlanıwdıń negizi jámiyetlik nızam hám nızamlıqlardı anıq waqıt hám mákan sharayatında qanday muǵdarlıq baylanıs hám qatnaslarda júzege keliwin úyrenedi. Bul jerde statistika islep shıǵarıwdı onıń eki tárepten islep shıǵarıwshı kúshler hám islep shıǵarıw múnásebetleriniń bir pútinliginde alıp tekseredi.

• 
  · Ekinshiden, mádeniy hám tálim - tárbiya salasındaǵı hádiyseler túsiniledi. Statistika olardı da muǵdar tárepinen úyrenedi. Atap aytqanda statistika mádeniy aǵartıw shólkemleriniń oqıw orınlarınıń mektep, bala baqshaları, kitapxanalar hám taǵı basqalardıń rawajlanıwın úyrenedi.
  
• 
  · Úshinshiden, siyasiy hám ideologiyalıq hádiyseler túsiniledi. Barlıq bolıp ótken hám bolatuǵın quraltaylar, sessiyalar, saylawlar olardıń qatnasıwshılarınıń sanı, dawıslarınıń bólistiriliwi hám taǵı basqa hádiyseler.
  
• 
  · Tórtinshiden, tábiyiy apatlar yaǵnıy jer silkiniwi, suw tasqını, órtlerdiń payda bolıw hádiyseleri hám taǵı basqalar. Tábiyiy apatlar statistika pániniń úyreniw obekti esaplanadı.
  
• 
  · Sapa hám muǵdar tuwrısındaǵı túsinikler de statistika menen baylanıslı bolǵan túsiniklerden esaplanadı. Málim bolǵanınday tábiyat hám jámiyette ushırasatuǵın hár qanday hádiyse óziniń sapa hám muǵdar táreplerine iye.
  
• 
  · Sapa degende hádiyseniń ishki qubılısı hám anıqlıǵı onıń rawajlanıw nızamı hám nızamlıqları menen tikkeley baylanıslı bolǵan túpkilikli mazmunı túsiniledi.
  
• 
  · Muǵdar degende hádiyseniń anaw yamasa mınaw qásiyeti hám belgisiniń júzege shıǵıw norması, sanı hám dárejesinde sáwlelengen onıń sırtqı kórinisi, anıqlıǵı túsiniledi.
  

Mısalı paxtanı jetistiriwdi kórip ótiwimiz múmkin. Paxta jetistiriw sapa kórsetkishi retinde jerlerdi egis aldı tayarlaw hám shigit egiwden baslap jetistirilgen hasıldı jıynap alǵanǵa shekemgi bolǵan dáwirde sarplanǵan miynettiń ónimi. Ol dúzilisi ózgesheligi tutınıw bahası menen basqa ónimlerden parıqlanadı. Sonıń menen birge jetistirilgen paxta óziniń muǵdarına da iye. Mıs: 2000-jılda Qaraqalpaqstanda 200 mıń tonna paxta jetistirildi. Bul san paxta jetistiriwdiń kólemin, hádiyseniń muǵdarın belgilep bermekte.
Hádiyselerdiń sapa hám muǵdar tárepleri bir - biri menen baylanıslı. Olar hár qanday waqıyanıń, hár qanday hádiyseniń eki tárepi bolıp bir - biri menen úzliksiz baylanısta boladı. Demek, muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerisleri menen baylanıs nızamlı esaplanadı. Bul nızamnıń mazmunınan kelip shıǵıp tómendegi pikirdi aytıwmız múmkin. Tábiyattaǵı sıpat ózgerisleri tek ǵana materiya yaki hárekettiń muǵdar tárepinen kóbeyiwi yaki kemeyiw jolı menen payda bolıwı múmkin. Demek, sapa ózgerisler tek ǵana muǵdar ózgerisleriniń járdeminde ǵana payda boladı.
Tómendegi túsiniklerde statistika páni hám onıń usılı menen tıǵız baylanıslı.

• 
  · Nızam hám nızamlıqlar. Nızam eki hádiyse ortasındaǵı ishki hám zárúrli baylanıs. Nızam hádiyselerdegi áhmiyetli zárúriy tákirarlanatuǵın baylanıstı xarakterleydi. Mıs: Qun nızamı boyınsha tovardıń bahası oǵan sarplanǵan jámiyetlik zárúriy miynettiń kólemi menen anıqlanadı.
  
• 
  · Nızamlıq delingende kópshilik hádiyselerdegi tákirarlanıw izbe-izlik hám tártip túsiniledi. Bul izbe - izlik, úzliksizlik tek ǵana ol yaki bul tárepke awǵan ayrım kórsetkishlerdiń ulıwma toplam ortasında óz - ara sińisip ketiw nátiyjesinde júzege shıǵadı.
  
• 
  · Házirgi zaman páni obektiv barlıq eki túrdegi nızamlılıq haqqında pikir júrgizedi. Dinamikalıq hám statistikalıq nızamlıqlar.
  
• 
  · Tek ǵana ayırım alınǵan hádiyselerde payda bolatuǵın nızamlıqlar dinamikalıq nızamlıqlar dep ataladı.
  
• 
  · Ǵalabalıq maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw jolı menen anıqlanatuǵın nızamlıqlar bolsa statistikalıq nızamlıqlar delinedi.
  

Bul nızamlıqlardıń ózine tán ózgeshelikleri, olar toplamdaǵı ayırım hádiyselerge elementlerge birliklerge tiyisli bolmastan ulıwma toplamǵa múnásip boladı. Statistikalıq nızamnıń payda bolıwı úlken sanlar nızamınıń ámelde paydalanıwı menen tikkeley baylanıslı. Bul nızamnıń mazmunı sonnan ibarat, hádiyseler toplamı qansha kóbirek jeke elementlerden quralǵan bolsa, onda ayırım alınǵan tosınnan sebepler menen baylanıslı ózgeriwshiler óz - ara jetisedi hám nátiyjede hádiyselerdiń zárúriy baylanısı hám izshiliginiń ulıwma nızamlıqları anıǵıraq júzege keledi. Mıs: tuwılıwdaǵı er bala menen qız balalardıń qatınasınıń ulıwma nızamlıǵın alıp qarayıq. Hár tuwılǵan 100 jas baladan 51 ul bala, 49 qız bala boladı. Ulıwma alǵanda tuwılǵanlardıń jalpı sanında er balalardıń sanı qız balalardıń sanına salıstırǵanda basımıraq boladı. Biraqta ayırım xojalıqlarda bul qatnas túrlishe, yaǵnıy tek ǵana er balalar, tek ǵana qız balalar yaki aralas bolıwı múmkin. Demek, bir qansha tosınnan bolǵan sebepler arqalı ózine jol ashatuǵın hám olardı tártipke salıwshı ishki nızam tek ǵana úlken toplamdaǵı muǵdar alınǵan waqıtta ǵana payda boladı.