Statistik tahlil

l - oldindan aytilishi lozim bo‘lgan davr;
y_i- ekstrapolyatsiyaga asos qilib olingan qatorlar darajasi;
a_j- trend tenglamalari parametrlari.
Bir o‘lchamli dinamik qatorlar ekstrapolyatsiyalashning eng oddiy usuli shu qatorlarning o‘rta xarakteristikasini qo‘llash hisoblanadi:
o‘rtacha darajalar, o‘rta absolyut o‘sish va o‘sishning o‘rtacha tezligi.
Qatorlarning o‘rta darajasi asosida ijtimoiy-iqtisodiy holatlarni ekstrapolyatsiyalashda prognoz qilinuvchi daraja qatorlar darajasining o‘rta qiymatiga teng bo‘ladi:
Bu holda ekstrapolyatsiya prognostik aniq bahoni beradi. Shunga qaramasdan berilgan baholarning amaldagi ma’lumotlar qiymatlari bilan aniq to‘g‘ri kelishi kamdan-kam hollarda bo‘ladi. Shuning uchun prognoz natijalari ma’lum intervalda berilishi kerak va bu interval bo‘yicha aniqlanadi. Bunda t_- Styudentning t mezoni qiymati o‘rtacha kvadrat xatolik va u yordamida aniqlanadi.
O‘rtacha absolyut o‘sish bo‘yicha ekstrapolyatsiya. Agar rivojlanish yo‘nalishi chiziqli deb qabul qilinsa, ekstrapolyatsiya o‘rtacha absolyut o‘sish bo‘yicha amalga oshiriladi.bu yerda - dispersiya qoldig‘ining boshlang‘ich va oxirgi qiymatlari oralig‘idagi o‘sish miqdori
Bizni kiziqtirgan ning prognoz qiymatlarini topish uchun absolyut o‘sish ni aniqlash lozim. Keyin y_i ning ekstrapolyatsiyalashga asos qilib olingan dinamik qator darajalarini aniqlab olib ekstrapolyatsiya formulasini quyidagicha yozamiz.
t - oldindan aniqlanish davri.
O‘rta o‘sish tezligi bo‘yicha ekstrapolyatsiya dinamik qatorlar ko‘rsatkichni egri chiziq yo‘nalishida bo‘ladi degan xulosaga asoslanadi. Bunda prognoz qilinadigan qator quyidagicha aniqlanadi:
o‘rta geometrik formula yordamida hisoblangan o‘sishning o‘rtacha tezligi.
Trendlarning ekstrapolyatsiyalashning uchala usullari ham oddiy usullardir.
Birinchi usulda iqtisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiktisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniqlanadi.Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin.
Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o`sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb qaraladi. Iste`mol xajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi.
Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini qisqartiradi

u misolni hisoblab topib olamiz . Hisoblashlar olib borganimizda r = 0,999764054 ga teng bo’ldi. Samaradorlik -1 < r < 1 oraliqda bo’lishi kerak. Demak, O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan biri ya’ni YaIM ning samaradorligi so’ngi 10 yillikda 99 % ga oshgan. Olib borgan tahlil va prognoz natijalarimiz asosida milliy iqtisodiyotimizning yillar kesimida qay darajada rivojlanayotganini yildan yilga o’sib borayotganini yoki kamayganini ko’rib chiqdik.

YaIMga boshqa omillar ta’sirini ham shu tarzda ko’rib chiqib, tahlil va prognoz qilishimiz mumkin bo’ladi.
Iqtisodiy o’sish darajasini yalpi ichki mahsulotning mamlakat aholisi jon boshida ifodalab uni yillar kesimida nisbiy miqdorlarda tahlil qiladigan bo’lsak quyidagi jadval ko’rinishida bo’ladi.
Quidagi jadval malumotlari asosida ko’rsatkichlarni bazis,zanjir simon va oddiy o’rtacha miqdorlardi hisoblab chiqamiz.

yillar	Ko’rsatkichlar(dllirda)	O’zgarishi
2010	1634,3	bazis	zanjirsimon	O’rtacha
2011	1926,3	117,8	117,8	1780,3
2012	2137	130,7	110,9	2031,6
2013	2281	139,5	106,7	2209
2014	2492,3	152,4	109,2	2386,6
2015	2615	160	104,9	2553,6
2016	2567,8	157,1	98,1	2220,8
2017	1826,6	111,7	71,1	2196,8
2018	1529,1	93,5	83,7	1677,8
2019	1724,8	105,5	112,7	1626,9
2020	1685,5	103,1	97,7	1705,1
2021	1983	121,3	117,6	1834,2

Quidagi jadvaldagi malumotlar o’zgarishini tahlil qiladigan bo’lsak. Yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga yo’g’ri kelishi bazis usulda 2010-yilga nisbatan 2021-yilda 121,3% ko’rsatkichni ko’rsatmoqda. Shu davrgacha eng katta ko’rsatkich bilan 2015-yidagi YAIMning aholi jon boshiga to’g’ri kelishi ya’ni 160% ko’rsatkichda ijobiy natijani bergan.

Zanjirli almashtirish usulida eng past ko’rsatkich 2017-yildagi yani 71,1%bo’lsa eng katta ko’rsatkich esa 2011-yilda yani bu o’tgan yilgi natijadan 117,8 % o’sgan
2021-yilda bu ko’rsatkich 117,6% o’sish sur’atini ko’rsatmoqda.2011-yil bilan 2021-yil ko’rsatkichlri o’rtasidagi bor yug’i 0,2% uzgarishni ifodalamoqda.
O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligiga erishgach hukumat bor etiborniiqtisodiyotga qaratdi.mamlakatning iqtisodiy o’sishi asosan yalpi ichki maxsulotga bog’liq edi.Iqtisodiy o`sish to`liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chiqarish darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi.Iqtisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xaqiqiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o`sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iqtisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi.
Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniqlanadi.Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin.
Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o`sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb qaraladi. Iste`mol xajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi.
Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini qisqartiradi:

	Yillar		y		x						x*y		=
	2011		103 232,6		91 605,1		10656969703		8391494346,01		9456632646,26		105722,6984
	2012		127 590,2		113 273,4		16279259136		12830863147,56		14452575760,68		128983,5473
	2013		153 311,3		137 382,9		23504354707,69		18874061212,41		21062350996,77		154865,0163
	2014		186 829,5		168 449,1		34905262070,25		28375099290,81		31471261128,45		188214,48
	2015		221 350,9		201 204,0		48996220930,81		40483049616,00		44536686483,60		223376,7576
	2016		255 421,9		232 990,4		65240346999,61		54284526492,16		59510850649,76		257499,3536
	2017		317 476,4		282 684,4		100791264556,96		79910470003,36		89745625648,16		310845,6994
	2018		424 728,7		379 152,9		180394468603,69		143756921578,41		161037118318,23		414404,3174
	2019		529 391,4		484 128,7		280255254393,96		234380598163,69		256293570273,18		527095,4939
2020		602 193,0		557 831,5		362636409249		311175982392,25		335922224479,50		606215,2077
2021		734 587,7		681 423,7		539619088991,29		464338258921,69		500565468508,49		738891,0285
		3656 113,60		3330 126,10		1663278 899342,06		1396801325164,35		1524054364893,08		3656 113,60

Xulosa va takliflar

Ko'plab hukumatlar iqtisodiy o'sishni boshqarish uchun harakat qilishadi. Birinchidan, o'sish soliq daromadlarini oshiradi. Tadbirkorlar ham daromadlarni oshirib, ishchilarni yollashadi. Insonlar gullab-yashnab turganda, siyosiy rahbarlarni ularni qayta saylash bilan mukofotlaydi.
Hukumat keng qamrovli byudjet-soliq siyosati bilan o'sishni rag'batlantirmoqda. Bu ko'proq sarflaydi, soliqlarni kamaytiradi yoki ikkalasini ham qisqartiradi. Siyosatchilar qayta saylanishni istagani bois, ular iqtisodni rag'batlantirish uchun keng miqyosli fiskal siyosatni qo'llashadi.
Keng qamrovli soliq siyosati qo'shadi. Hukumat ko'proq sarf qiladigan va kamroq soliqqa tortadigan bo'lsa, bu mablag'larni tanqisligini keltirib chiqaradi . Bir muddat ishlaydi, lekin oxir-oqibat, qarzning yuqori darajasiga olib keladi.
Vaqt o'tib, GSYH'ye nisbati qarzi 100 foizga yaklashtıgından, iqtisodiy o'sish sekinlashadi. Chet ellik investorlar qarzdorlik darajasi yuqori bo'lgan davlatga mablag' ajratishni to'xtatmoqdalar. Ular qaytarib berilmasligi yoki pulning kamroq bo'lishiga umid qiladilar. Makroiqtisodiy o‘sish bir qator ko‘rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil va prognoz qilindi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o‘sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinadi va xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o‘z iqtisodiy siyosatini belgilab oladi. Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko‘rsatkichlari muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko‘rsatkichlari mazkur mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi.
Murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo'lgan takror ishlab chiqarish jarayoni eng muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlar va nisbatlarning butun bir guruhi bilan tavsiflanishi mumkin. Ularning umumiyligi mamlakat iqtisodiyotida haqiqatda mavjud bo'lgan jarayon va hodisalarning ko'lamini, o'zaro bog'liqligini va o'zaro bog'liqligini belgilaydi.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanganligi– bu iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlari holatini tashqi paramеtrlarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassam etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning rivojlanganligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi. Yalpi mahsulot, oraliq iste'mol, qo'shilgan qiymat, yalpi ichki mahsulot (YaIM) ko'rsatkichlari asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblanadi. Ular o'rtasidagi munosabatlar, ularning roli va ahamiyatini aks ettirdik. Bu kurs ishi davomida YaIMni hisoblash usullarini ham ko’rib chiqdik. YaIM uch xil usulda hisoblanar ekan.
O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisoiy ko’rsatkichlaridan biri YaIMni so’ngi 10 yillik kesimida tahlili va prognozini olib bordik. YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiflashi mumkin, chunki odamlar kam daromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, shaxsiy, ishlab chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi.
Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va tartibga solish, ularning mohiyati, tendentsiyalari va hajmiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish milliy boshqaruvning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasi hisoblanadi. Busiz jamiyat va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yaqin va uzoq maqsadlariga erishish manfaatlari yo'lida milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni samarali boshqarish mumkin emas. 2022-yil va kelgusi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun davlat tomonidan bir qancha imkoniyatlar eshigi ochilib berilishi lozim, ishlab chiqarish sohasi, sanoat sohasi va hokazolar uchun. Davlat maqsadli dasturlarni amalga oshirishi lozim va milliy iqtisodiyotni yanada isloh qilish to’g’risida bir qancha ishlarni amalga oshirishlari muhim ahamiyat kasb etadi.