Statistik kuzatish

Chiziqli diagramma to`g’risida tushuncha.
Chiziqli va yassi diagrammalarning juda ko`p turlari mavjud bo`lib, ular orasida eng muhimlari quyidagilardan iborat.
Chiziqli diagrammalar. Bu diagrammalar eng keng tarqalgan bo`lib, ular yordamida dinamika qatorlari, hodisalar orasidagi bog’lanishlar, taqsimlanish qatorlari va shartnoma (reja)ni bajarish ko`rsatkichlari tasvirlanadi. Chiziqli diagrammalar koordinat maydoni yoki raqamli setka asosida tuziladi. Vertikal o`qqa (ordinata o`qi) olingan masshtabda dinamika qatorining ko`rsatkichlari yoki natijaviy belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanib joylashtiriladi. Gorizontal o`qqa (absissa o`qi) ma`lum masshtabda qatorning davrlari (vaqtlari) yoki omil belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanadi. Keyin o`qlardagi har qaysi nuqtachalardan qarama-qarshi o`qqa nisbatan parallel ravishda perpendikulyar chiziqlar o`tkaziladi. Ularning o`zaro uchrashgan nuqtalari (ordinata cho`qqilari) bir-biri bilan birlashtiriladi va natijada siniq chiziq hosil bo`ladi. Bu siniq chiziq dinamika qatorini yoki o`rganilayotgan hodisalarning o`zaro bog’lanishini tasvirlaydi.
Quyidagi ma`lumotlarni chiziqli diagramma shaklida ifodalaylik.

Koordinat sistemasini chizib, vertikal o`qqa paxta va don yalpi hosilini, gorizontal o`qqa esa yillarni joylashtiramiz. Agar masshtab qilib davrlar uchun 1 sm : 1 yilga, ko`rsatkichlar uchun esa 1 sm : 1 mln. t. paxta va donga teng deb olsak, u holda yuqoridagi ma`lumotlar abssissa va ordinata o`qlarining shkalalarida quyidagi nuqtachalar bilan ifodalanadi:

Bu nuqtachalarni tegishli o`qlarda nishonlab, ulardan perpendikulyar chiziqlar o`tkazamiz, keyin ularning o`zaro kesishgan joyidagi nuqtalarni birlashtirib, 10-chizmadagi paxtachilik va don etishtirishga tegishli siniq

Chiziqli diagrammada bir nechta hodisa dinamikasini ham tasvirlash mumkin. Bu holda siniq chiziqlar har xil rang bilan yoki bir-biridan ajralib turadigan ko`rinishda (yo`g’on chiziq, ingichka, punktir va h.k) chizilishi kerak (10-chizma).
Dinamika qatorlarini chiziqli diagramma shaklida tasvirlayotganda shuni esda saqlash lozimki, grafikning ko`rimli va oson tushunarli bo`lishi uchun masshtabni to`g’ri olish muhim ahamiyatga ega.
Agar davrlar uchun olingan masshtab juda kichik bo`lsa, u holda diagramma sur`ati, ya`ni taraqqiyot qonuniyatini buzib, sun`iy tarzda kuchaytirib aks ettiradi. Ushbu masshtab haddan tashqari katta olinganda esa, aksincha, o`sish sur`ati sun`iy ravishda so`nish tarzida gavdalanadi. Demak, bu ham maqsadga muvofiq emasdir.
Shuning uchun masshtabni shunday belgilash kerakki, u ko`rsatkichlar orasidagi proporsionallik va nisbatlarni to`la va aniqroq tasvirlash imkoniyatini tudirsin.
Statistik ma`lumotlar jonsiz sonlar ustuni va qatorlari bo`lib, ularning orqasida yashirinib yotgan hodisalarni bilish, ular o`rtasidagi o`zaro aloqalarni anglash va rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash ma`lumotlardan foydalanuvchi shaxslarning ularni o`qiy olish, sonlar tilini bilish qobiliyatiga bog’liq. Statistikaning vazifasi esa ularga barcha qulay sharoitlarni tudirib ko`maklashishdan iborat. Bu jarayonda uning zimmasiga tushadigan yukni tovar bozorida faoliyat qilayotgan savdogarning vazifasiga qiyoslash mumkin. Bozorda o`z molini xaridorgir qilib ko`rsatish maqsadida sotuvchi uni to`la ma`noda tovar qilib e`tirof etishga, ya`ni barcha oliy omonlarini ko`rsatishga intilganidek, statistik ham o`z faoliyatining mahsuli bo`lmish ma`lumotlarni yaqqol, ko`rkam, jozibali qilib, barcha mantiqiy-mazmuniy tomonlarini oydinlashtirib taqdim etishi kerak. Shu maqsad uchun statistik ma`lumotlarni jadvallar shaklida ifodalash va grafikda tasvirlash xizmat qiladi.
Jadvallar statistik ma`lumotlarni ixcham shaklda, o`ziga xos xususiyat va bog’lanishlarni yaqqol qilib taqdim etish imkoniyatini bersa, statistik grafiklar ularni ko`rkam, jozibali, o`ziga tortuvchan,o`zaro nisbatlari, o`xshashlik va farqlarini ko`zga ilinarli qilib tasvirlaydi. Natijada son tilini bilish, ularni o`qish va talqin etish osonlashadi.
Jadval va grafiklarni tuzish san`atdir, ammo samarali ilmiy vosita sifatida ular xizmat qilishi uchun bu san`atdan to`g’ri foydalana bilish lozim. Sonlar bilan ishlashni bilmaydigan shaxslarga ular, qanchalik yaxshi ishlov berilgan bo`lmasin, juda oz ma`no kasb etadi yoki butunlay hech narsani anglatmasligi mumkin. Statistik raqamlar bilan birinchi to`qnashishdayoq, ular sarosimaga tushib qoladi. Agarda buning ustiga biror kimsa tezroq uqdirish maqsadida bu sonlarni hadeb qayta -qayta eslatib turadigan bo`lsa, parokandalik vaziyati yanada kuchayadi. Bunday holatlarda odam jadvalning ma`lum qismigagina e`tibor qilishga moyil bo`ladi, undan biror ma`no chiqarishga intiladi, ammo bu holda urg’u belgisini noo`rin qo`yish xavf-xatari ortadi. Umumlashtirilmagan xomaki ma`lumotlarga duch kelgan odamzod kayfiyatini bepoyon chakalakzor o`rmonda kompassiz adashib qolgan kishining holati bilan qiyoslash mumkin. Xo`sh, bu holatdan qanday chiqish kerakq Qaysi tomon sharqu, qaysi tomon g’arbq Barglar orasidan taralayotgan yorug’lik nuriga qarab yo`l tutsa, u o`rmondan tashqariga olib chiqishi yoki aksincha uning yanada qalin chakalakzor zulmatiga olib borishi mumkin.
Shuning uchun ma`lumotlar mohiyatini anglash, bilish jarayonini engillashtirish uchun ularni sodda va asl ma`nosida taqdim etish kerak. Demak, jadvallarni tuzayotganda ma`lumotlarning tabiatiga e`tibor berish zarur va yana shuni ham hisobga olish kerakki, ayrim ma`lumotlar birmuncha oson yo`l bilan umumlashtirilsa va soddalashtirilsa boshqalari esa, aksincha ancha-muncha qiyinchilik tudiradi. Masalan, korporatsiya rahbarlari moliyaviy barqarorlik haqida darak olish bilanoq, ularda qaysi bo`lim qanday ko`rsatkich bilan faoliyat qilayotganini bilish ishtiyoqi paydo bo`ladi. Shu sababli moliyaviy natijalar haqidagi jadvalda har qaysi bo`lim bo`yicha foyda yoki zarar hajmini ko`rsatish va ularni mahsulot turlari bo`yicha taqsimlash etarlidir. Ammo bunday jadvalni ortiqcha ma`lumotlar bilan to`ldirib yuborish mumkin emas, jumladan foyda keltirgan bo`limlar haqida qo`shimcha buning sabablarini yorituvchi ma`lumotlar berish noo`rindir, chunki ularga boshliqlar muhtoj emas. Qanchalik jadvallar sodda shaklda tuzilsa, shunchalik ulardagi ma`lumotlarni talqin etish oson bo`ladi.
Ammo bunday soddalashtirish me`yorda bo`lishi kerak, bu esa jadval va grafiklar tuzish qoida-tartiblarida belgilanadi.
4. Statistik ma`lumotlarni tasvirlovchi diagramma va chizmalarga nazar tashlash, ular ustida fikrlashga qaraganda nafaqat oson va qulay, balki shu bilan birga tafsilotlarni yozma yoki ozaki bayon qilishga nisbatan ko`proq taassurot qoldiradi. Kuzatuvchi o`zining ko`rib sezish qobiliyatidan foydalanib shakllardagi, tashqi qiyofadagi va jismoniy kattaliklardagi o`xshashlik va farqlarni tezroq ilab oladi, ikir-chikirlaridan esa chetlanadi. Ammo diagramma va tasvirlar yordamida statistik ma`lumotlarni soddalashtirish va yuzakilashtirishning ma`lum chegarasi (optimal me`yori) mavjud. Bu me`yor grafiklarda ifodalangan tasviriy mutanosibliklar haqiqatda ma`lumotlarda kuzatiladigan nisbatlar va xususiyatlarga qanchalik mos kelishi bilan belgilanadi. Undan oshirib yuborish muayyan tasviriy vositalarini suiiste`mol qilish ya`ni ulardan yomon niyatda foydalanish hisoblanadi. Nazar tashlash, ko`rish odamzod idrokini chalitishi, noto`g’ri fikrga olib kelishi mumkin.

11-chizmada XYZ chizig’ida qaysi kesim XY yoki YZ uzun ko`rinishda XY kesimi uzunroqqa o`xshaydi, aslida esa ikkala kesim tengdir. 12-chizmada AE chizig’i EB chizig’iga qaraganda uzunroqqa o`xshaydi, aslida ular teng. 13-chizmada CD tik chiziq yotiq AB chizig’idan uzunroq ko`rinadi, haqiqatda esa ular teng. Hurmatli o`quvchilarimiz chizich bilan o`lchab tekshirib ko`radilar degan umiddamiz. Bevosita birgina diagramma va tasvirlarning o`zi ko`zning aldanishiga, chalishiga sabab bo`libgina qolmasdan, ularga yuzaki nazar tashlash, sinchiklab qaramaslik ham bunday soxta tassurotga sabab bo`ladi. Aniq ma`lumotlarga ega bo`lmasdan puch hayollarga berilib, xomaki fikrlarning tasdiqini diagramma va tasvirlar orqali yuzaga chiqarish uchun intilish aslo noto`g’ri harakatdir. Bunday ojizlik odamzod tabiatida uchrab turadigan nuqsonlardan biri bo`lib, diagramma va tasvirlar tuzish qoidalari esa ularning oldini olish uchun samarali chora hisoblanadi.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI

“___________________________” kafedrasi

“___________________________” fanidan

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Statistik jadvallar va grafiklar

Bajardi: SBXT-2 guruh talabasi

G’aniyev Sh.
Tekshirdi:________________