Standartlashtirish asoslari

1.5. Standartlashtirish va ekologiya(asosiy tushuncha va atamalar) 
Ijtimoiy  taraqqiyot  demografik  o`sishi  xamda  amalga  oshgan  ilmiy-texnik 
taraqqiyot natijalari  sabab, xar xil  antropogen  omillar  zo`raygan  xam. Xullas, xozirgi 
paytda  turli  mintaqa  va  xududlarda  kuzatilayotgan  ekologik  tanglik  –  muommolar 
insoniyat, xamda fan-texnika tarqqiyotining tabiatga texnogen tasiri oqibat natijasidir. 
Istiqlol sharofati bilan Respublikamizda shu paytgacha o`tgan mustaqillik yillar 
mobaynida  turli  sohalarda  bo`lganidek  atrof  muxit  muhofazasini  taminlash,  mavjud 
tabiiy  boyliklarimizdan  oqilona  foydalanish  bo`yicha,  shu  bilan  birga,  xalkimiz 
xususan yoshlarimizni ekologik bilimdonligini oshirish uchun bir qator muxim chora-
tadbirlar  amalga  oshirildi.  Jumladan  ekologiya  doir  ko`plab  qonunlar  xukumat 
qarorlari va turli meyoriy xujjatlar xam qabul qilindi. 
Keyingi  yillarda  xatto  bevosita  ekologik  muommolar  bilan  shugullanadigan 
yetuk mutaxasislar tayyorlana boshlandi. Natijada mamlakatimizdagi ekologik tanglik 
va  muommolarga  qarshi  kurashish,  inson  ekologiyasi  bilan  bogliq  masalalarni  xal 
etishga xam kirishildi. 
Turli toifadagi ekologik anjumanlarning mamlakatimizda tashkil etilishi, barcha 
xududlarimizda  yashayotgan  odamlarga  tibbiy  xizmatlar  kursatilishiga  etibor 
kuchaytirilgani  fikrimiz  isbotidir.  Bundan  tashqari,  respublikamiz  iqtisodiyotini  rivoj 

---

 
33 
toptirish maqsadida yangidan tashkil qilinayotgan turli xil ishlab chiqarish korxonalari 
asosida  ‘’CHiqitsiz’’  (yoki  kamchiqitli)  texnologiyalaridan  foydalanishga  aloxida 
eotibor berilayotgani xam ko`pchilikka yaxshi ma`lum. 
Ana  shunday  bir  vaziyatda,  shubxasiz  ekologiya  va  ekologiyaga  oid  ilmiy-
amaliy  malumotlar  aks  etgan  manbalarga  ehtiyoj  ortib  borayotgani  tabiiy.  SHu  bilan 
birgalikda  ushbu  sohada  tegishli  adabiyotlarning  tankisligi  xam  sezilmoqda.  Xozirgi 
davrda nafaqat ekologiya sohasida bevosita faoliyat ko`rsatadigan mutaxasis, ishchi va 
xizmatchilar,  ekologik  ta`limni  amalga  oshirayotgan  pedagog  kadr  va  xodimlar 
shuningdek,  xarbiy  o`quvchi,  talaba,  xatto  oddiy  fuqoro  xam  ma`lum  darajada 
ekologik tushunchalarga ega bo`lish maqsadga mufoqligini davr taqozo etmoqda. 
ABIOTIK  OMILLAR  –  tirik  organizmlar  (biosfera  unsurlari)ga  bevosita  yoki 
bilvosita  tasir  o`tkazuvchi  noorganik  tabiiy  kuch,  manba  va  xodisalar  yani  quyosh  
radiatsiyasi,  yoruglik  darajasi,  xarorat,  namlik,  yogin-sochinlar,  buron-dovullar,  yer 
ichki  energiyasi  va  xokozolar.  Bular  jumlasiga  tuproqlardagi  jonzotlarga  tegishli 
edafik  shuningdek,gidrosfera  bilan  boglik  gidrografik  omillar  kiradi.  SHuni  xam 
ta`kidlash  kerakki,  bir  yil  mobaynida  yer  kurrasiga  to`gri  keladigan  quyosh 
energiyasining miqdoriy ko`rsatkichlari yer satxining xamma nuqtalarida bir xil emas. 
Masalan  Ekvatordan  shimoliy  va  janubiy    qutiblar  tomon  yo`nalishlarda  energiya 
(radiatsiya)  darajasi  2,5  barobar  (yiliga  180-200  kJ/sm.kv  dan  to  60-80  kJ/sm.kv 
gacha)  kamayadi.  Bunday  xolat  albatta  biosfera  tarkib  tuzilmasiga  o`z  tasirini 
ko`rsatadi.  Xuddi  shuningdek  yer  silkinishlari,  vulqon  otilishlari,  kuchli  tayfun-
dovullar  va  buronlar  xam  abiotik  omillardan  xisoblanadi.  Ular  tufayli  so`zsiz 
ekologiya muommolari kelib chiqadi.  
AVTOTROF  ORGANIZMLAR    -    (autos-ulim,  tropxe-oziklanish)  foto-sintez 
yoki  xemosintez  jarayonida  noorganik  moddalardan  organik  birikmalarni    xosil 
qiluvchi organizmlar. 
AGROFITOTSENOZ    (yunoncha  Agros  –  dala,  pxyton  –  o`simlik,  koinos  – 
umumiy) – agrotsenozning o`simliklarga oid qismi. 

---

 
34 
ADAPTATSIYA  –  moslashish,  ko`nikish  tirik  organizmlarning  tashqi  muxitda 
tabiiy evolyusiya jarayonida yuzaga kelgan nisbatan yangi shart-sharoitga moslashish 
jarayoni. 
ADVEKATSIYA  –  ufqiy  ko`chish.  Bunda  muayyan  miqdordagi  faol  kislarod 
massasini  atmosferaning  yuqori  qavatlari  tomon  xarakatlanishi  tufayli  havo  muxitida 
turli xil fizik-kimyoviy jarayonlarining sodir bo`lishi kuzatiladi.  
ADRENALIN – nerv sistemasi faoliyatida faol ishtirok etuvchi organik birikma 
– garmon.