Standartlashtirish asoslari

Standartlashtirish
  bu  barcha  manfaatdor  tomonlar  ishtirokida  umumfoydali, 
jumladan,  iqtisodiyotga  erishishda  takrorlanadigan  vazifa  (jarayon)larning  umum 
maqbul  yechimini  topish  uchun  foydalanish  sharti,  texnik  xavfsizlik  va  ekologiya 

---

 
22 
talablariga  rioya  qilingan  holda,  ma’lum  bir  sohada,  faoliyatni  optimal  darajada  
tartiblashtirish maqsadida qoidalar o`rnatish va qo`llashdir. 
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari: 

 
mahsulotlar,  jarayonlar,  ishlar  va  xizmatlarning  aholining  hayoti,  sog`ligi  va  mol- 
mulkiga, 
atrof-muhit 
uchun 
xavfsizligi, 
resurslarni 
tejash 
masalalarida 
iste’molchilar va davlat manfaatini himoya qilish; 

 
mahsulotlarning o`zaro almashuvchanligini va bir-biriga mos kelishini ta’minlash; 

 
fan  va  texnika  taraqqiyoti  darajasiga,  shuningdek,  aholining  hamda  xalq 
xo`jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish 
imkonini oshirish; 

 
barcha  turdagi  resurslar  tejalishiga  ko`maklashish,  ishlab  chiqarishning  texnik- 
iqtisodiy ko`rsatkichlarini yaxshilash; 

 
ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish; 

 
mudofaa qobilyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlash; 

 
o`lchovlarni yagona birlikda bo`lishini ta’minlash; 
Standartlashtirishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: 

 
iste’molchi  va  davlatning  manfaati  yo`lida  mahsulotning  sifati  va  nomlariga 
nisbatan eng maqbul talablarni qo`yish; 

 
davlat  fuqarolari  va  xorijiy  mamlakatlar  ehtiyoji  uchun  tayyorlangan  mahsulotga 
kerakli  talablarni  belgilovchi  me’yoriy  hujjatlar  tuzilishi  va  uni  ishlab  chiqish 
qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo`llash, hujjatlarni nazorat qilish; 

 
materiallarda 
energiya 
sig`imini 
kamaytirish, 
kam 
chiqindili 
tejamkor 
texnologiyalarni qo`llash;  

 
texnologik jarayonlarga talablarni belgilash; 

 
metrologik me’yor, qoida, nizom va talablarni belgilanishi; 

 
standartlashtirish  bo`yicha  xalqaro  tajribadan  foydalanishni  keng  avj  oldirish, 
mamlakatning  xalqaro  va  mintaqaviy  standartlashtirishda  ishtirok  etishini 
kuchaytirish; 

---

 
23 

 
xorjiy  mamlakatlarining  talablari  O`zbekiston  Respublikasining  xalq  xo`jaligi 
ehtiyojlarini  qondira  olgan  hollarda  ularning  xalqaro  mintaqaviy  va  milliy 
standartlarini  mamlakat  standartlari  va  texnikaviy  shartlari  tariqasida  to`g`ridan 
to`g`ri qo`llash tajribasini kengaytirish; 

 
mahsulotni  standartlashtirish  va  uning  natijalaridan  foydalanish  sohasida  xalqaro 
hamkorlik qilish yuzasidan ishlarni tashkil qilish; 

 
texnik-iqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash tizimini yaratish va joriy etish. 
Standartlashtirishning tamoyillari. 
1.  Bir-birining  o`rnini  bosish  bo`yicha  barcha  sanoat  mahsulotlariga  taalluqli 
umumiy maxsus me’yorlar o`rnatish. 
2. Bir xil guruh mahsulot yoki muayyan mahsulotga taalluqli bir-birining o`rnini 
bosish bo`yicha me’yorlar o`rnatish. 
Umumiy  normalarga  quyidagi  talablar  kiradi  va  ular  quyidagilarni  o`rnatadi: 
tartiblashtirilgan  va  normal  chiziqli    qatorlar,  qo`yim  va  qo`nim,  konstruktiv 
elementlar va parametrlar, bir-birining bog`lanish (rez’basi, qotirilishi, ulanishi) vosita 
va usullari.  
 Umumiy  o`zaro  almashuvchanlik  normalariga  mahsulotning  geometrik  va 
funksional  almashuvchanlik  talablari  kiradi  (parametrik  va  tiplash  qatorlari, 
birxillashtirish detallari, markalar va boshqalar). 
O`zaro  almashuvchanlik  maxsus  talablari,  funksional,  geometrik,  o`lchash, 
biologik,  elektromagnit,  elektrik,  mustahkamlik,  dasturiy,  texnologik,  metrologik, 
diagnostik,  informatsion,  ergonomika  jabhalarini  o`z  ichiga  oladi.  Shu  bilan  birga 
obyektlarning atrof-muhitlari bilan o`zaro aloqa qilishni hisobga oladi. 

 
Odam –– texnika; 

 
Mahsulot –– tarkibiy qismlar; 

 
Mahsulot –– material (xomashyo); 

 
Texnika –– muhit; 

 
Mahsulot –– qadoqlash, o`rash (upakovka), tara; 

 
Texnika –– energiya va yoqilg`i moylash materiallari; 

---

 
24 

 
Hisoblash texnikasi –– dasturiy va tashkiliy ta’minlanish; 

 
Mahsulot –– jarayonlar, xizmatlar; 

 
Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash. 
2000-yildan  boshlab  favqulotdagi  vaziyatlar  Vazirligida  xavfsizlikni  ta’minlash 
bo`yicha ko`riladigan choralarni standartlashga kirishdi.    
Favqulotdagi vaziyatlar, ularning kelib chiqish sabablari bo`yicha tasniflashtirildi: 
tabiiy,  texnogen,  ekologik  va  bu  vaziyatlarda  jabrlangan  odamlar  soniga,  material 
zararining kattaligi  va  mashtabiga qarab, mahalliy, lokal, respublika va  chegaralararo 
kabi turlarga bo`linadi. 
Tabiiy  favqulotdagi  vaziyatlar,  xavfli  geologik,  gidrologik,  mereorologik, 
epidemiologik  jarayonlarni  ta’sir  etish  manbalari  va  faktorlarini  aniqlanishi 
ko`rsatilgan.  
Standartlashtirishda  o`lchash  birligini  me’yoriy  hujjatlar  kompleksi  bilan 
ta’minlanadi: 
– standartlashtirishning ilmiy-metodik va texnik asoslarini ishlab chiqish, asosiy 
rivojlanish yo`nalishini aniqlash va o`rnatish; 
–  mahsulotning  asosiy  ko`rsatkichlarini  ishlab  chiqish,  qabul  qilish  va  sinov 
usullariga asosiy talablarni belgilash va standartlashtirish; 
– mahsulot va xizmatlarning sertifikatlashtirish bo`yicha ishlarini tashkillashtirish 
va asoslarni ishlab chiqish; 
–  yangi  usul  va  oliy  aniqlik  vositalarini  yaratish  va  ularning  mavjudlarini 
takomillashtirish; 
–  standartlar  va  texnik  shartlarni  tatbiq  etish  va  ularga  amal  qilish,  o`lchash 
texnikasining  holati  va  uning  qo`llanishi  ustidan  davlat  tomonidan  nazorat  qilish 
bo`yicha qonuniy, huquqiy asoslarni ishlab chiqish; 
–  sanoat  mahsuloti  atestatsiyasi  bo`yicha  ishlarni  tashkillashtirish  va 
koordinatsiya qilish va asoslarni ishlab chiqish; 
Standartlashtirishning asosiy prinsiplari quyidagilar: 
–  me’yoriy  hujjatlarni  ijtimoiy,  iqtisodiy,  texnikaviy  zarurati  va  maqbulligini 
inobatga olgan holda ularni ishlab chiqish maqsadga muvofiqligi; 

---

 
25 
–  obyektlarga  qo`yiladigan  talablarni  kelishib  olish  va  me’yoriy  hujjatlarni 
amalga joriy etish muddatlarini muvofiqlashtirish yo`li bilan metrologik ta’minlashni 
qo`shib hisoblab o`zaro bog`langan obyektlarni standartlashtirishning kompleksligi; 
– me’yoriy hujjatlarni fan va texnikani hozirgi zamon yutuqlariga, ilg`or tajribaga, 
qonun hujjatlariga muvofiqligini ta’minlash; 
–  standartlashtirishning  hamma  bosqichlarida  me’yoriy  hujjatlarni  o`zaro 
bog`liqligini  va  kelishilganligi,  boshqarishning  barcha  pog`onalarida  ularni  o`xshash 
obyektlari uchun qaytadan ishlab chiqilmasligi; 
– amaldagi me’yoriy hujjatlar, standartlashtirish bo`yicha dasturlar va ish rejalari 
to`g`risidagi axborotlarni oshkoraligi; 
–  ko`pchilik  dahldor  tomonlarning  kelishuviga  erishish  asosida  me’yoriy 
hujjatlarni tasdiqlash; 
– me’yoriy hujjatlarning sertifikatlashtirish maqsadlari uchun yaroqliligi; 
–  standartlashtirish  sohasida  zamonaviy  axborot  tizimlari  va  texnologiyalarni 
qo`llash va hakozo.