Standartlari

1-misol. 

2011  yil  1  iyulda  kompaniya  qiymati  600000  sh.b.  bo’lgan  ma’muriy  binoni 

kelgusida  operatsion  ijaraga  berish  maqsadida  sotib  oldi.  Vositachi  uchun  bino 

umumiy  qiymatining  0,7%  miqdorida  komission  mukofot  berildi.  Kompaniya 

investitsion  mulkni  xaqqoniy  qiymat  bo’yicha  hisobga  olish  modelidan  foydalanadi. 

2011 yil 31 dekabrda bino xaqqoniy qiymati 610000 sh.b. ni tashkil etdi.  

Investitsion mulk qiymati sotib olingan paytda 2011 yil 1 iyulda  

600000+600000x0.7%=604200 sh.b.  

2011 yil 31 dekabrda investitsion mulk qiymati o’zgarganda: 

Dt Investitsion mulk (M0400)       5800 

 

Kt Haqqoniy qiymatning o’sishi (M9391) 5800 

610000-604200=5800 sh.b.

 

2012  yil  31  dekabrda  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymati  pasaydi  va 

605000 sh.b.ni tashkil qildi: 

Dt Haqqoniy qiymatning kamayishi (M9491)                    5000 

 

Kt Investitsion mulk (M0400)                                  5000 

(605000-610000) = 5000 

Haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli asosida investitsion  mulkning 

balans  qiymatini  aniqlashda,  tadbirkorlik  sub’ekti  alohida  aktivlar  va  majburiyatlar 

sifatida tan olingan aktivlar va majburiyatlarni ikki marta hisobga olmaydi. Masalan:  

(a) 

Uskunalar,  masalan  liftlar  yoki  konditsionerlar,  alohida  aktivlar  sifatida 

tan  olinmaydi,  balki  ular  binoning  ajralmas  qismi  bo’lib,  umuman  olganda 

investitsion mulkning haqqoniy qiymati tarkibiga kiritilgan bo’ladi. 

(b) 

Agarda  ofis  mebellar  bilan  ijaraga  berilgan  bo’lsa,  ofisning  haqqoniy 

qiymati  mebellarning  haqqoniy  qiymatini  ham  o’z  ichiga  oladi,  chunki  ijaradan 

daromad  mebelli  ofisga  taalluqlidir.  Qachonki  mebellar  investitsion  mulkning 

haqqoniy qiymatiga kiritilganda, tadbirkorlik sub’ekti ushbu mebellarni alohida aktiv 

---

 

 

102 

 

sifatida tan olmaydi. 

(v) 

Investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymati  tarkibiga  operativ    ijaradan 

daromadlar  bo’yicha  oldindan  to’lov  yoki  hisoblangan  daromad  kirmaydi,  chunki 

tadbirkorlik sub’ekti uni alohida aktiv yoki majburiyat sifatida tan oladi. 

(g) 

Ijara  bo’yicha  egalik  qilinayotgan  investitsion  mulkning  haqqoniy 

qiymati kutilayotgan pul oqimlarini aks ettiradi (shu jumladan, to’lanishi mumkinligi 

kutilayotgan  shartli  ijara  haqlari).  Shu  tufayli,  agar  mulkni  baholash  amalga 

oshirilishi kutilayotgan barcha sof to’lovlar bo’lsa, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga 

olish  modeli  asosida  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymatini  aniqlash  uchun  har 

qanday tan olingan ijara majburiyatini ushbu to’lovlarga qayta qo’shish zarur. 

Tadbirkorlik  sub’ektining  doimiy  asosda  investitsion  mulkning  haqqoniy 

qiymatini  ishonchli  aniqlay  olishini  rad  etadigan  faraz  mavjud.  Biroq,  istisno 

holatlarda,  qachonki  tadbirkorlik  sub’ekti  investitsion  mulkni  dastlab  sotib  olganda 

(yoki  foydalanishdagi  o’zgarish  natijasida  mavjud  mulk  dastlab  investitsion  mulkka 

aylanganda),  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymatini  doimiy  asosda  ishonchli 

aniqlab bo’lmasligi aniq dalili  mavjud bo’ladi. Bunday holat sodir bo’ladi,  faqatgina 

qachonki  qiysiy  mulklar  bozori  faol  bo’lmasa  (masalan,  yaqin  sanalardagi 

operatsiyalar  juda  kam,  belgilangan  narxlar  joriy  emas  yoki  kuzatilgan  operatsiya 

narxlari  shuni  ko’rsatadiki  sotuvchi  sotishga  majbur  bo’lgan)  va  haqqoniy 

qiymatining  muqobil  ishonchli  baholari  (masalan,  diskontlangan  pul  oqimlari 

rejalariga  asoslangan)  mavjud  bo’lmasa.  Agar  tadbirkorlik  sub’ekti  qurilish 

jarayonidagi  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymati  ishonchli  aniqlanmasligini 

aniqlasa, ammo qurilish tugaganda mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlashni 

taxmin  qilsa,  uning  haqqoniy  qiymati  ishonchli  aniqlanguncha  yoki  qurilish 

tugaguncha  (qaysi  biri  vaqtliroq  bo’lsa),  tadbirkorlik  sub’ekti  ushbu  qurilish 

jarayonidagi  investitsion  mulkni  tannarxda  baholashi  lozim.  Agar  tadbirkorlik 

sub’ekti  investitsion  mulkning  (qurilish  jarayonidagi  investitsion  mulkdan  tashqari) 

haqqoniy  qiymatini  doimiy  asosda  ishonchli  aniqlab  bo’lmasligini  aniqlasa, 

tadbirkorlik  sub’ekti  ushbu  investitsion  mulkni  BHXS  16  dagi  tannarx  bo’yicha 

hisobga  olish  modelidan  foydalangan  holda  baholashi  lozim.  Investitsion  mulkning 

qoldiq qiymati nol deb faraz qilinishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni 

balansdan chiqarguncha BHXS 16 ni qo’llashi lozim. 

Qachonki  tadbirkorlik  sub’ekti  oldin  tannarxda  baholangan  qurilish 

jarayonidagi  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymatini  ishonchli  baholash  imkoniga 

ega  bo’lsa,  u  ushbu  mulkni  uning  haqqoniy  qiymatida  baholashi  lozim.  Ushbu 

mulkning  qurilishi  tugaganda,  haqqoniy  qiymat  ishonchli  baholanishi  mumkin  deb 

faraz  qilinadi.  Agar  bunday  holat  bo’lmasa,  mulk  BHXS  16  dagi  tannarx  bo’yicha 

hisobga olish modelidan foydalangan holda hisobga olinishi lozim. 

Qurilish  jarayonidagi  investitsion  mulkning  haqqoniy  qiymatini  ishonchli 

baholash  mumkinligi  to’g’risidagi  faraz  faqatgina  dastlabki  tan  olishda  rad  etilishi 

mumkin.  Qurilish  jarayonidagi  investitsion  mulk  ob’ektini  haqqoniy  qiymatda 

baholagan  tadbirkorlik  sub’ekti  qurilishi  tugagan  investitsion  mulkning  haqqoniy 

qiymatini ishonchli baholash mumkin emasligi to’g’risida xulosa qila olmaydi. 

Istisno  holatlarda,  MHXS  16dagi  tannarx  bo’yicha  hisobga  olish  modelidan 

---

 

 

103 

 

foydalangan  holda  baholashga  majbur  bo’lsa,  u  boshqa  investitsion  mulklarni,  shu 

jumladan  qurilish  jarayonidagi  investitsion  mulkni,  haqqoniy  qiymatda  baholaydi. 

Bunday  holatlarda,  tadbirkorlik  sub’ekti  tannarx  bo’yicha  hisobga  olish  modelini 

bitta  investitsion  mulkka  nisbatan  qo’llasa  ham,  tadbirkorlik  sub’ekti  qolgan 

mulklarning  har  birini  haqqoniy  qiymat  bo’yicha  hisobga  olish  modelidan 

foydalangan holda hisobga olishni davom ettirish lozim. 

Agarda  tadbirkorlik  sub’ekti  oldin  investitsion  mulkni  haqqoniy  qiymatda 

baholagan  bo’lsa,  qiyosiy  bozor  bitimlari  tez-tez  yuz  bermay  qolishi  yoki  bozor 

narxlari  kam  mavjud  bo’lib  qolishiga  qaramasdan,  u  balansdan  tashqariga 

chiqarguncha  (yoki  mulk  mulk-egasi-egallagan  mulk  bo’lguncha  yoki  tadbirkorlik 

sub’ekti  oddiy  xo’jalik  faoliyatidagi  sotish  uchun  mulkni  takomillashtirishni 

boshlaguncha) mulkni haqqoniy qiymatda baholashni davom ettirish lozim. 

Dastlabki  tan  olingandan  so’ng,  tannarx  bo’yicha  hisobga  olish  modelini 

tanlaydigan  tadbirkorlik  sub’ekti  o’zining  barcha  investitsion  mulklarini  ushbu 

bo’yicha  hisobga  olish  modeliga  nisbatan  BHXS  16  ning  talablariga  muvofiq 

baholashi  lozim,  bundan  MHXS  5  “Sotish  uchun  mo’ljallangan  uzoq  muddatli 

aktivlar  va  davom  ettirilmaydigan  faoliyat”  ga  muvofiq  sotishga  mo’ljallangan 

tasnifining  mezonlarini  qanoatlantiradiganlar  (yoki  sotishga  mo’ljallangan  sifatida 

tasniflangan  balansdan  chiqarish  guruhiga  kiritilganlar)  mustasno.  Sotishga 

mo’ljallangan 

tasnifining 

mezonlarini 

qanoatlantiradigan 

(yoki 

sotishga 

mo’ljallangan  sifatida  tasniflangan  balansdan  chiqarish  guruhiga  kiritilgan) 

investitsion mulklar MHXS 5 ga muvofiq baholanishi lozim.  

Investitsion  mulk  tasnifiga,  yoki  tasnifidan,  o’tkazmalar  amalga  oshirilishi 

lozim,  faqat  va  faqat,  foydalanishda  o’zgarish  bo’lishi  quyidagilar  orqali 

tasdiqlanganda:  

(a) 

investitsion  mulkdan  mulk-egasi-egallagan  mulkka  o’tkazma  uchun, 

egasi tomonidan egallashning boshlanishi; 

(b) 

investitsion mulkdan tovar-moddiy zahiralarga o’tkazma uchun, sotishni 

ko’zlab takomillashtirishni boshlanishi; 

(v) 

mulk-egasi-egallagan  mulkdan  investitsion  mulkka  o’tkazma  uchun, 

egasi tomonidan egallashning tugashi; yoki 

(g) 

tovar-moddiy  zahiralardan  investitsion  mulkka  o’tkazma  uchun,  boshqa 

tomon bilan operativ ijaraning boshlanishi. 

Tadbirkorlik 

sub’ektidan  mulkni  investitsion  mulkdan  tovar-moddiy 

zahiralarga 

o’tkazishni  talab  etsa,  faqatgina  qachonki  sotishni  ko’zlab 

takomillashtirishni  boshlash  oqibatida  foydalanishda  o’zgarish  bo’lsa.  Tadbirkorlik 

sub’ekti investitsion  mulkni takomillashtirmasdan balansdan chiqarishga qaror qilsa, 

uni  tan  olishni  tuxtatguncha  (moliyaviy  holat  to’g’risidagi  hisobotdan  chiqarib 

tashlaguncha)  investitsion  mulk  sifatida  hisobga  olishni  davom  ettiradi  va    tovar-

moddiy zahiralar sifatida hisoblamaydi. Xuddi shuningdek, agar tadbirkorlik sub’ekti 

kelgusida  investitsion  mulk  sifatida  foydalanishni  davom  ettirish  uchun  amaldagi 

investitsion  mulkni  qayta  takomillashtirishni  boshlasa,  mulk  investitsion  mulk 

sifatida  qoladi  va  u  qayta  takomillashtirish  mobaynida  mulk-egasi-egallagan  mulk 

sifatida qayta tasniflanmaydi. 

---

 

 

104 

 

Haqqoniy  qiymatda  aks  ettirilgan  investitsion  mulkdan  mulk-egasi-egallagan 

mulkka  yoki  tovar-moddiy  zahiralarga  o’tkazmada,  MHXS  16  yoki  MHXS  2  ga 

muvofiq keyingi hisob-kitob uchun mulkning nazarda tutilgan qiymati foydalanishda 

o’zgarish bo’lgan sanadagi uning haqqoniy qiymati bo’lishi lozim. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  o’sha  sanada  MHXS  16  ga  muvofiq  mulkning  balans 

qiymati  bilan  uning  haqqoniy  qiymati  orasidagi  har  qanday  farqni  MHXS  16  ga 

muvofiq qayta baholash kabi hisobga olishi lozim.  

Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi 

taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda u foyda yoki zararga ta’sir qilmaydi. 

Tovar-moddiy  zahiralardan  haqqoniy  qiymatda  aks  ettiriladigan  investitsion 

mulkka  o’tkazma  uchun,  mulkning  o’sha  sanadagi  haqqoniy  qiymati  bilan  uning 

oldingi  balans  qiymati  o’rtasidagi  har  qanday  farq  foyda  yoki  zararda  tan  olinishi 

lozim. 

Tovar-moddiy  zahiralardan  haqqoniy  qiymatda  aks  ettiriladigan  investitsion 

mulkka  o’tkazmalarning  yondashuvi  tovar-moddiy  zahiralarning  sotilishining 

yondaushviga mutanosibdir. 

Tadbirkorlik  sub’ekti  haqqoniy  qiymatda  aks  ettiriladigan  o’zi  tomonidan 

qurilayotgan  investitsion  mulkning  qurilishini  yoki  takomillashtirilishini  tugatganda, 

mulkning  o’sha  sanadagi  haqqoniy  qiymati  bilan  uning  oldingi  balans  qiymati 

o’rtasidagi har qanday farq foyda yoki zararda tan olinishi lozim.