Standartlari

BHXS (IAS) 40 “Investitsion mulk”

Mazkur standartning maqsadi investitsion mulkni hisobga olish hamda tegishli ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablarni belgilashdan iborat.
Mazkur Standart investitsion mulkni tan olishda, baholashda va ochib berishda qo’llanilishi lozim.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, mazkur Standart ijara oluvchining moliyaviy hisobotlarida moliyaviy ijara sifatida hisobga olingan ijara shartnomasi asosida egalik qilinayotgan investitsion mulkdagi ulushlarini baholashda hamda ijara beruvchining moliyaviy hisobotlarida operativ ijara shartnomasi asosida ijaraga oluvchiga berilgan
investitsion mulkni baholashda qo’llaniladi. Mazkur Standart MHXS 17 ”Ijara” da qamrab olingan masalalarga nisbatan qo’llanilmaydi.
Mazkur Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi:

1. 
   qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlarga (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi” ga qarang); va
   
2. 
   foydali qazilmalar bo’yicha huquqlarga va foydali qazilmalar zaxiralariga, masalan, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarga.
   

Balans qiymati - bu aktivning moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olinadigan qiymatidir.
Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’lari yoki pul mablag’larining ekvivalentidagi summa yoki boshqa turdagi tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa MHXSlarning, masalan MHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.
Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang).
Investitsion mulk – bu ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun (mulk egasi yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) egalik qilinayotgan mulk (er yoki bino

• 
  yoki binoning qismi – yoki ikkalasi) bo’lib, bundan quyidagi mulklar kirmaydi:
  

1. 
   ishlab chiqarishda yoki tovarlar yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan; yoki
   
2. 
   oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan mulklar.
   

Mulk-mulk-egasi-egallagan mulk – bu (mulk egasi yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) ishlab chiqarishda yoki tovarlar yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan egalikdagi mulk.
Quyidagilar investitsion mulkka misoldir:

1. 
   oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun emas, balki uzoq muddat davomida kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun egalik qilinadigan yer.
   
2. 
   kelgusida qaysi maqsadda foydalanilishi aniqlanmagan egalikdagi yer. (Agarda tadbirkorlik sub’ekti yerdan mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalanishini yoki oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun foydalanishini aniqlamagan bo’lsa, yer kapitalning qiymati qimmatlashishi maqsadida saqlanayotgan deb hisoblanadi.)
   

(v) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan (yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan) hamda bir yoki bir necha operativ ijara shartnomalari asosida ijaraga berilgan bino.
(g) band bo’lmagan, ammo bir yoki bir necha operativ ijara bo’yicha ijaraga berishga mo’ljallangan bino.
(d) kelgusida investitsion mulk sifatida foydalanish uchun qurilayotgan yoki takomillashtirilayotgan mulk.
Quyidagilar investitsion mulk bo’lmagan moddalarga misoldir va shuning uchun ular mazkur Standartning qo’llanish doirasidan tashqaridadir:

1. 
   oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan yoki bunday sotishga mo’ljallangan qurilish yoki takomillashtirish jarayonidagi mulk (MHXS 2 “Tovar- moddiy zaxiralar” ga qarang), masalan, faqatgina yaqin kelajakda qayta sotish yoki takomillashtirish va qayta sotish maqsadida xarid qilingan mulk.
   
2. 
   uchinchi tomon nomidan qurilayotgan yoki takomillashtirilayotgan mulk (BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang).
   

(v) mulk-egasi-egallagan mulk (MHXS 16 ga qarang), shu jumladan (shu o’rinda) kelgusida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi mulk, kelgusida takomillashtiriladigan va o’z navbatida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi mulk, xodimlar tomonidan band qilingan mulk (xodimlar bozor stavkasida ijara haqi to’lashi yoki to’lamasligidan qat’iy nazar) va balansdan chiqarishga mo’ljallangan mulk-egasi-egallagan mulk.
(g) boshqa tadbirkorlik sub’ektiga moliyaviy ijara bo’yicha ijaraga berilgan mulk¹².
Ba’zi mulklar ham ijaradan daromad olish yoki kapital qiymatining qimmatlashishi maqsadiad egalik qilinadigan qismni ham tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan qismni qamrab olishi mumkin. Agar ushbu qismlarni alohida sotish (yoki moliyaviy ijara bo’yicha alohida ijaraga berish) mumkin bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti qismlarni alohida hisobga oladi. Agarda ushbu qismlarni alohida sotish mumkin bo’lmasa, mulk investitsion mulk bo’ladi, qachonki katta bo’lmagan qismi tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa.
Ba’zi holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti o’z egaligidagi mulkni band qilganlarga qo’shimcha xizmatlar ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu mulkni investitsion mulk sifatida hisobga oladi, qachonki xizmatlar butun shartnomaning katta bo’lmagan qismi bo’lsa. Misol tariqasida, ofis binosi egasi tomonidan binoni band qiladigan ijarachilarga qo’riqlash va saqlash xizmatlarini ko’rsatishini keltirish mumkin.
Boshqa holatlarda, ko’rsatiladigan xizmatlar katta darajada bo’lishi mumkin. Masalan, agarda tadbirkorlik sub’ekti mehmonxonaga egalik qilsa va uni boshqarsa, mehmonlarga ko’rsatiladigan xizmatlar butun shartnomaning katta qismini tashkil etsa. Shu tufayli, egasi-boshqaradigan mehmonxona investitsion mulk emas, balki mulk-egasi-egallagan mulkdir.
Ba’zida, qo’shimcha xizmatlar shunchalik katta darajada bo’lishi mumkin va bunda mulk investitsion mulk sifatida tasniflanmasligini aniqlash qiyindir. Masalan, ba’zi hollarda mehmonxona egasi boshqaruv shartnomasi asosida ayrim javobgarliklarni uchinchi tomonga o’tkazadi. Bunday shartnomalarning shartlari turli



xil bo’ladi. Bir tomondan, mulk egasi mohiyatan passiv investor bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, mulk egasi mehmonxona faoliyatidan keladigan pul oqimlari o’zgarishining xatariga katta darajada duchorligini saqlagan holda, kunlik funktsiyalarni boshqa tomonga o’tkazib yuborgan bo’ladi.
Mulk investitsion mulk sifatida tasniflanishini aniqlash uchun mulohaza qilishi zarur. Tadbirkorlik sub’ekti mezon ishlab chiqadi va natijada investitsion mulk ta’rifiga muvofiq keladigan mulohazani qo’llash imkoniga ega bo’ladi.
Ba’zi holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti egaligidagi mulk uning bosh tashkiloti yoki boshqa shu’ba tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ijaraga olingan va band qilingan bo’ladi. Jamlangan moliyaviy hisobotlarda ushbu mulk investitsion mulk sifatida tasniflanmaydi, chunki mulk guruh nuqtai nazaridan mulk-egasi-egallagan mulkdir. Biroq, mulkka egalik qilayotgan tadbirkorlik sub’ekti nuqtai nazaridan qaraganda, agarda mulk ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun egalik qilinsa, u investitsion mulkdir. Shu tufayli, ijaraga beruvchi o’z moliyaviy hisobotlarida mulkni investitsion mulk sifatida hisobga oladi.
Investitsion mulk aktiv sifatida tan olinishi lozim, faqatgina qachonki:

1. 
   tadbirkorlik sub’ekti tomonidan investitsion mulk bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy foyda olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va
   
2. 
   investitsion mulkning tannarxi ishonchli baholanishi mumkin bo’lsa.
   

Tadbirkorlik sub’ekti ushbu tan olish mezoniga asosan investitsion mulkning barcha xarajatlarini ular sarflangan paytda baholaydi. Ushbu xarajatlar dastlab investitsion mulkni sotib olish uchun sarflangan xarajatlarni hamda keyinchalik mulkka nisbatan amalga oshirilgan qo’shimchalar, o’zgartirishlar yoki xizmatlar xarajatlarini qamrab oladi.
Investitsion mulk dastlab uning tannarxida baholanishi lozim. Bitimga oid xarajatlar dastlabki baholash tarkibiga kiritilishi lozim.
Sotib olingan investitsion mulkning tannarxi uning sotib olish narxi va har qanday bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli xarajatlarga, masalan, professional yuridik xizmatlarga xarajatlar, mulkni o’tkazish bo’yicha soliqlar va boshqa bitimga oid xarajatlari kirishi mumkin.
Ijara bo’yicha egalik qilinadigan va investitsion mulk sifatida tasniflanadigan mulk ulushining boshlang’ich tannarxi MHXS 17da belgilangan moliyaviy ijaraga mos ravishda aniqlanishi lozim.
MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar”da ta’kidlanadiki, o’z ixtiyoriga ko’ra hisob siyosatini faqatgina o’zgarish moliyaviy hisobotlarda operatsiyalarning, boshqa hodisalar yoki sharoitlarning tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy natijalariga yoki pul oqimlariga ta’siri to’g’risida ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlagan holda o’zgartirish mumkin. Haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini tannarx bo’yicha hisobga olish modeliga o’zgartirish o’rinliroq ma’lumot taqdim etishiga olib kelish ehtimoli judayam pastdir.
Mazkur Standart barcha tadbirkorlik sub’ektlaridan baholash (agar tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalansa) yoki ochib
berish (agar u tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalansa) maqsadida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholashni talab etadi. Tadbirkorlik sub’ekti tan olingan va tegishli professional malakaga ega hamda baholanayotgan investitsion mulk joyida va toifasida yaqin tajribaga ega mustaqil baholovchi tomonidan narxlash asosida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini aniqlashi ma’qullanadi, ammo talab etilmaydi.
Dastlab tan olingandan so’ng, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini tanlaydigan tadbirkorlik sub’ekti o’zining barcha investitsion mulklarini haqqoniy qiymatda baholashi lozim.
Investitsion mulkning haqqoniy qiymatining o’zgarishi natijasida vujudga keladigan foyda yoki zarar u qaysi davrda vujudga kelgan bo’lsa, o’sha davrning foyda yoki zararida tan olinishi lozim.
MHXS 13 ga muvofiq investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholash paytida, tadbirkorlik sub’ekti shuni ta’minlashi lozimki, haqqoniy qiymat, shu o’rinda, joriy ijara kelishuvlaridan ijara daromadlarini hamda bozor ishtirokchilari joriy bozor sharoitlarida investitsion mulklarni narxlashda foydalanishi mumkin bo’lgan boshqa farazlarni aks ettiradi.

1. misol.

2011 yil 1 iyulda kompaniya qiymati 600000 sh.b. bo’lgan ma’muriy binoni kelgusida operatsion ijaraga berish maqsadida sotib oldi. Vositachi uchun bino umumiy qiymatining 0,7% miqdorida komission mukofot berildi. Kompaniya investitsion mulkni xaqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalanadi. 2011 yil 31 dekabrda bino xaqqoniy qiymati 610000 sh.b. ni tashkil etdi.
Investitsion mulk qiymati sotib olingan paytda 2011 yil 1 iyulda 600000+600000x0.7%=604200 sh.b.
2011 yil 31 dekabrda investitsion mulk qiymati o’zgarganda: Dt Investitsion mulk (M0400) 5800
Kt Haqqoniy qiymatning o’sishi (M9391) 5800 610000-604200=5800 sh.b.
2012 yil 31 dekabrda investitsion mulkning haqqoniy qiymati pasaydi va 605000 sh.b.ni tashkil qildi:
Dt Haqqoniy qiymatning kamayishi (M9491) 5000
Kt Investitsion mulk (M0400) 5000
(605000-610000) = 5000
Haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli asosida investitsion mulkning balans qiymatini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti alohida aktivlar va majburiyatlar sifatida tan olingan aktivlar va majburiyatlarni ikki marta hisobga olmaydi. Masalan:

1. 
   Uskunalar, masalan liftlar yoki konditsionerlar, alohida aktivlar sifatida tan olinmaydi, balki ular binoning ajralmas qismi bo’lib, umuman olganda investitsion mulkning haqqoniy qiymati tarkibiga kiritilgan bo’ladi.
   
2. 
   Agarda ofis mebellar bilan ijaraga berilgan bo’lsa, ofisning haqqoniy qiymati mebellarning haqqoniy qiymatini ham o’z ichiga oladi, chunki ijaradan daromad mebelli ofisga taalluqlidir. Qachonki mebellar investitsion mulkning haqqoniy qiymatiga kiritilganda, tadbirkorlik sub’ekti ushbu mebellarni alohida aktiv
   

sifatida tan olmaydi.
(v) Investitsion mulkning haqqoniy qiymati tarkibiga operativ ijaradan daromadlar bo’yicha oldindan to’lov yoki hisoblangan daromad kirmaydi, chunki tadbirkorlik sub’ekti uni alohida aktiv yoki majburiyat sifatida tan oladi.
(g) Ijara bo’yicha egalik qilinayotgan investitsion mulkning haqqoniy qiymati kutilayotgan pul oqimlarini aks ettiradi (shu jumladan, to’lanishi mumkinligi kutilayotgan shartli ijara haqlari). Shu tufayli, agar mulkni baholash amalga oshirilishi kutilayotgan barcha sof to’lovlar bo’lsa, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli asosida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini aniqlash uchun har qanday tan olingan ijara majburiyatini ushbu to’lovlarga qayta qo’shish zarur.
Tadbirkorlik sub’ektining doimiy asosda investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlay olishini rad etadigan faraz mavjud. Biroq, istisno holatlarda, qachonki tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni dastlab sotib olganda (yoki foydalanishdagi o’zgarish natijasida mavjud mulk dastlab investitsion mulkka aylanganda), investitsion mulkning haqqoniy qiymatini doimiy asosda ishonchli aniqlab bo’lmasligi aniq dalili mavjud bo’ladi. Bunday holat sodir bo’ladi, faqatgina qachonki qiysiy mulklar bozori faol bo’lmasa (masalan, yaqin sanalardagi operatsiyalar juda kam, belgilangan narxlar joriy emas yoki kuzatilgan operatsiya narxlari shuni ko’rsatadiki sotuvchi sotishga majbur bo’lgan) va haqqoniy qiymatining muqobil ishonchli baholari (masalan, diskontlangan pul oqimlari rejalariga asoslangan) mavjud bo’lmasa. Agar tadbirkorlik sub’ekti qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymati ishonchli aniqlanmasligini aniqlasa, ammo qurilish tugaganda mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlashni taxmin qilsa, uning haqqoniy qiymati ishonchli aniqlanguncha yoki qurilish tugaguncha (qaysi biri vaqtliroq bo’lsa), tadbirkorlik sub’ekti ushbu qurilish jarayonidagi investitsion mulkni tannarxda baholashi lozim. Agar tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkning (qurilish jarayonidagi investitsion mulkdan tashqari) haqqoniy qiymatini doimiy asosda ishonchli aniqlab bo’lmasligini aniqlasa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu investitsion mulkni BHXS 16 dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda baholashi lozim. Investitsion mulkning qoldiq qiymati nol deb faraz qilinishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni balansdan chiqarguncha BHXS 16 ni qo’llashi lozim.
Qachonki tadbirkorlik sub’ekti oldin tannarxda baholangan qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash imkoniga ega bo’lsa, u ushbu mulkni uning haqqoniy qiymatida baholashi lozim. Ushbu mulkning qurilishi tugaganda, haqqoniy qiymat ishonchli baholanishi mumkin deb faraz qilinadi. Agar bunday holat bo’lmasa, mulk BHXS 16 dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda hisobga olinishi lozim.
Qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash mumkinligi to’g’risidagi faraz faqatgina dastlabki tan olishda rad etilishi mumkin. Qurilish jarayonidagi investitsion mulk ob’ektini haqqoniy qiymatda baholagan tadbirkorlik sub’ekti qurilishi tugagan investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash mumkin emasligi to’g’risida xulosa qila olmaydi.
Istisno holatlarda, MHXS 16dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan
foydalangan holda baholashga majbur bo’lsa, u boshqa investitsion mulklarni, shu jumladan qurilish jarayonidagi investitsion mulkni, haqqoniy qiymatda baholaydi. Bunday holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti tannarx bo’yicha hisobga olish modelini bitta investitsion mulkka nisbatan qo’llasa ham, tadbirkorlik sub’ekti qolgan mulklarning har birini haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda hisobga olishni davom ettirish lozim.
Agarda tadbirkorlik sub’ekti oldin investitsion mulkni haqqoniy qiymatda baholagan bo’lsa, qiyosiy bozor bitimlari tez-tez yuz bermay qolishi yoki bozor narxlari kam mavjud bo’lib qolishiga qaramasdan, u balansdan tashqariga chiqarguncha (yoki mulk mulk-egasi-egallagan mulk bo’lguncha yoki tadbirkorlik sub’ekti oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotish uchun mulkni takomillashtirishni boshlaguncha) mulkni haqqoniy qiymatda baholashni davom ettirish lozim.
Dastlabki tan olingandan so’ng, tannarx bo’yicha hisobga olish modelini tanlaydigan tadbirkorlik sub’ekti o’zining barcha investitsion mulklarini ushbu bo’yicha hisobga olish modeliga nisbatan BHXS 16 ning talablariga muvofiq baholashi lozim, bundan MHXS 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” ga muvofiq sotishga mo’ljallangan tasnifining mezonlarini qanoatlantiradiganlar (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan balansdan chiqarish guruhiga kiritilganlar) mustasno. Sotishga mo’ljallangan tasnifining mezonlarini qanoatlantiradigan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan balansdan chiqarish guruhiga kiritilgan) investitsion mulklar MHXS 5 ga muvofiq baholanishi lozim.
Investitsion mulk tasnifiga, yoki tasnifidan, o’tkazmalar amalga oshirilishi lozim, faqat va faqat, foydalanishda o’zgarish bo’lishi quyidagilar orqali tasdiqlanganda:

1. 
   investitsion mulkdan mulk-egasi-egallagan mulkka o’tkazma uchun, egasi tomonidan egallashning boshlanishi;
   
2. 
   investitsion mulkdan tovar-moddiy zahiralarga o’tkazma uchun, sotishni ko’zlab takomillashtirishni boshlanishi;
   

(v) mulk-egasi-egallagan mulkdan investitsion mulkka o’tkazma uchun, egasi tomonidan egallashning tugashi; yoki
(g) tovar-moddiy zahiralardan investitsion mulkka o’tkazma uchun, boshqa tomon bilan operativ ijaraning boshlanishi.
Tadbirkorlik sub’ektidan mulkni investitsion mulkdan tovar-moddiy zahiralarga o’tkazishni talab etsa, faqatgina qachonki sotishni ko’zlab takomillashtirishni boshlash oqibatida foydalanishda o’zgarish bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni takomillashtirmasdan balansdan chiqarishga qaror qilsa, uni tan olishni tuxtatguncha (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarib tashlaguncha) investitsion mulk sifatida hisobga olishni davom ettiradi va tovar- moddiy zahiralar sifatida hisoblamaydi. Xuddi shuningdek, agar tadbirkorlik sub’ekti kelgusida investitsion mulk sifatida foydalanishni davom ettirish uchun amaldagi investitsion mulkni qayta takomillashtirishni boshlasa, mulk investitsion mulk sifatida qoladi va u qayta takomillashtirish mobaynida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida qayta tasniflanmaydi.
Haqqoniy qiymatda aks ettirilgan investitsion mulkdan mulk-egasi-egallagan mulkka yoki tovar-moddiy zahiralarga o’tkazmada, MHXS 16 yoki MHXS 2 ga muvofiq keyingi hisob-kitob uchun mulkning nazarda tutilgan qiymati foydalanishda o’zgarish bo’lgan sanadagi uning haqqoniy qiymati bo’lishi lozim.
Tadbirkorlik sub’ekti o’sha sanada MHXS 16 ga muvofiq mulkning balans qiymati bilan uning haqqoniy qiymati orasidagi har qanday farqni MHXS 16 ga muvofiq qayta baholash kabi hisobga olishi lozim.
Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda u foyda yoki zararga ta’sir qilmaydi.
Tovar-moddiy zahiralardan haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan investitsion mulkka o’tkazma uchun, mulkning o’sha sanadagi haqqoniy qiymati bilan uning oldingi balans qiymati o’rtasidagi har qanday farq foyda yoki zararda tan olinishi lozim.
Tovar-moddiy zahiralardan haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan investitsion mulkka o’tkazmalarning yondashuvi tovar-moddiy zahiralarning sotilishining yondaushviga mutanosibdir.
Tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan o’zi tomonidan qurilayotgan investitsion mulkning qurilishini yoki takomillashtirilishini tugatganda, mulkning o’sha sanadagi haqqoniy qiymati bilan uning oldingi balans qiymati o’rtasidagi har qanday farq foyda yoki zararda tan olinishi lozim.

2. misol.

Uy joy qurib sotuvchi kompaniya sotish uchun qurgan uylaridan birini 2011 yil 1 oktyabrida yaqin yillar uchun operatsion ijaraga berishga qaror qildi. Bu uyning tannarxi 740000 sh.b.ni tashkil qiladi. Investitsion mulkning haqqoniy qiymati 1000000 sh.b.ga teng.
1 oktyabr 2011 yilda kompaniya o’z zaxirasini investitsion mulkka o’tkazish operatsiyasi uchun quyidagi provodka beradi:
Dt Investitsion mulk (M0400) 1000000
Kt Haqqoniy qiymatning o’sishi (M9391) 260000 Kt Tayyor mahsulot (M2700) 740000
Hisobdan chiqarishda, yoki qachonki investitsion mulk uzoq muddatda foydalanishda bo’lmaganda va uning hisobdan chiqarilishidan kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganda, investitsion mulkning tan olinishi to’xtatilishi (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarilishi) lozim.
Investitsion mulkni hisobdan chiqarish uni sotish orqali yoki moliyaviy ijaraga berish orqali amalga oshirilishi mumkin. Investitsion mulkni hisobdan chiqarish sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan daromadni tan olish bo’yicha BHXS 18 da keltirilgan mezonlarni qo’llaydi va BHXS 18 da keltirilgan misollardagi tegishli ko’rsatmalarni e’tiborga oladi. BHXS 17 moliyaviy ijaraga berish orqali hisobdan chikarishga hamda sotish va qayta ijaraga olishga nisbatan qo’llaniladi.
Investitsion mulkning foydalilik muddati tugashi yoki hisobdan chiqarilishi natijasida vujudga keladigan foydalar yoki zararlar hisobdan chiqarish bo’yicha sof tushumlar bilan uning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim
hamda foydalilik muddati tugashi yoki balansdan chiqarilishi davridagi foyda yoki zararda tan olinishi lozim (BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olishga nisbatan boshqasini talab etmaguncha).
Investitsion mulkning hisobdan chiqarilishida olinishi mumkin bo’lgan qiymatni qoplash dastlab haqqoniy qiymatda tan olinadi. Xususan, agar investitsion mulk uchun to’lov kechiktirilsa, olinadigan qiymatni qoplash dastlab pul mablag’i ekvivalentida tan olinadi. Qiymatni qoplashning nominal qiymati bilan pul mablag’i ekvivalenti o’rtasidagi farq BHXS 17 ga muvofiq samarali foiz bo’yicha hisobga olish modelini qo’llagan holda foiz daromadlari sifatida tan olinadi.
Shikastlangan, yo’qotilgan yoki taqdim etilgan investitsion mulklarning uchinchi tomondan qoplanishi foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki qoplash olinishi mumkin bo’lsa.
Investitsion mulklarning shikastlanishi yoki yo’qotilishi, uchinchi tomondan talab qilinadigan yoki to’lanadigan tegishli qoplashlar va almashtiriladigan aktivlarning sotib olinishi yoki qurilishi alohida iqtisodiy xodisalardir va ular quyidagicha alohida hisobga olinadi:

1. 
   investitsion mulklarning shikastlanishi BHXS 36 ga muvofiq tan olinadi;
   
2. 
   investitsion mulkning foydalanish muddati tugashi yoki hisobdan chiqarilishi qachonki investitsion mulk uzoq muddatda foydalanishda bo’lmaganda va uning hisobdan chiqarilishidan kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganda, investitsion mulkning tan olinishi tuxtatilishi (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarilishi) tan olinadi;
   

(v) shikastlangan, yo’qotilgan yoki taqdim etilgan investitsion mulklarning uchinchi tomondan qoplanishi foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki qoplash olinishi mumkin bo’lsa; va
(g) almashtirishlar sifatida tiklangan, sotib olingan yoki qurilgan aktivlarning qiymati dastlab uning tannarxida baholanishi lozim. Bitimga oid xarajatlar dastlabki baholash tarkibiga kiritilishi lozim.
Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim:

1. 
   u haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini yoki tannarx bo’yicha hisobga olish modelini qo’llayotganini.
   
2. 
   agar u haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini qo’llasa, operativ ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan mulk ulushlari investitsion mulk sifatida tasniflanganini va hisobga olinganini va bu qanday holatlarda amalga oshirilganini.
   

(v) qachonki tasniflash qiyin bo’lganda, mulk-egasi-egallagan mulkdan va oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan mulkdan investitsion mulkni farqlash uchun u qo’llaydigan mezonlarni.
(g) investitsion mulkning (moliyaviy hisobotlarda baholangan yoki ochib berilgan ) haqqoniy qiymati qay darajada tan olingan va tegishli professional malakaga ega hamda baholanayotgan investitsion mulk joyida va toifasida yaqin tajribaga ega mustaqil baholovchi tomonidan narxlashga asoslanganligini. Bunday narxlash bo’lmagan bo’lsa, ushbu fakt ochib berilishi lozim.

4. 
   Quyidagilar bo’yicha foyda yoki zararda tan olingan summalar:
   

• 
  investitsion mulkdan ijara daromadlari;
  
• 
  davr mobaynida ijara daromadlari keltirgan investitsion mulkka nisbatan bevosita operativ xarajatlar (jumladan, ta’mirlash va saqlash xarajatlari); va
  
• 
  davr mobaynida ijara daromadlari keltirmagan investitsion mulkka nisbatan bevosita operativ xarajatlar (jumladan, ta’mirlash va saqlash xarajatlari).
  
• 
  tannarx bo’yicha hisobga olish modeli foydalanilgan to’plamdan haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli foydalanilgan to’plamga investitsion mulkning sotilishi bo’yicha foyda yoki zararda tan olingan haqqoniy qiymatdagi yig’ilgan o’zgarish.
  

4. 
   investitsion mulkning sotilishi, yoki hisobdan chiqarishdan olingan daromadlarning va tushumlarning o’tkazilishi bo’yicha cheklovlarning mavjudligi va summalari.
   

(j) investitsion mulkni sotib olish, qurish yoki takomillashtirish bo’yicha yoki ta’mirlash, saqlash yoki yaxshilash bo’yicha shartnomaviy majburiyatlar.

5.