Standartlari

1.4. MHXS (IFRS) 
 moliyaviy hisobotni tayyorlashning 
kontseptual asoslari 
Buxgalteriya hisobi 
bir 
yurituvchi 
moliyaviy 
aniqlash, qayta ishlash va moliyaviy hisobot shaklida 
faoliyat yurituvchi 
moliyaviy holatiga qiziquvchi foydalanuvchilarga 
yetkazib berishni amalga oshiradigan axborot tizimdir. Buxgalteriyaning 
maqsadi - turli foydalanuvchilarni 
ehtiyojini, ushbu 
i 
olish uchun eng kam sarf-xarajatlar bilan qondirishdir.
1. Foydalanuvchilar va ularning axborotga oid talablari 
Buxgalteriya hisobi foydalanuvchilar tomonidan foydalaniladigan moliyaviy 
hajmi va tavsifi bilan 
. 
foydalanuvchilari ikki guruhga 
mumkin: ichki 
foydalanuvchilar, 
korxona boshqaruvchilari; tashqi foydalanuvchilar, 
korxonadan tasharidagilar. 
navbatida buxgalteriya 
foydalanuvchilarning ushbu 
guruxlarini foydalanuvchilarning quyidagi turkumlariga ajratish mumkin: 
-
korxonani boshqaruvchilar; 
-
tashqarida 
, unda bevosita moliyaviy manfaatga ega 
; 
-
faoliyatida bilvosita moliyaviy manfaatga ega 
. 
-
tashqarida 
, unda bevosita moliyaviy manfaatga ega 
quyidagilar kiradi: 
-
Mavjud va 
investorlar; 
-
Mavjud va 
kreditorlar; 
-
Xaridorlar. 
-
faoliyatida bilvosita moliyaviy manfaatga ega 
quyidagilar kiradi: 

---

17 
-
Soliq organlari; 
-
Tartibga soluvchi organlar; 
-
Statistik organlar; 
-
Boshqa guruhlar (auditorlar, maslahatchilar, 
guruxlari va 
hok.) 
Moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun foydalaniladigan buxgalteriya 
tamoyillarini xalqaro miqyosida bir shaklga keltirish maqsadida Buxgalteriya 
hisobining xalqaro standartlari 
(MHXSQ) tuzilgan. Ushbu 
tomonidan Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) ishlab 
chiqilib chop etilgan va hamma joylarda tadbiq etish va rioya qilish uchun tavsiya 
etilgandir. 
Moliyaviy hisobotni taqdim etish kabi MHXSning asosiy maqsadiga erishish 
uchun quyidagilar belgilanishi kerak 
-
vazifalarni echish uchun talab etiladigan moliyaviy 
; 
-
axborot tizimini tuzish tamoyillari; 
-
moliyaviy hisobot elementlari. 
Moliyaviy hisobotning maqsadi moliyaviy ahvol, faoliyat natijalari va 
moliyaviy ahvoldagi 
haqida 
taqtsim etishdan iboratdir. Ushbu 
keng doiradagi foydalanuvchilarga qarorlarni qabul qilish uchun zarurdir. 
Moliyaviy hisobot foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan iqtisodiy 
qarorlar, korxonani pul 
va ularni ekvivalentlarini yaratish va 
, 
shuningdek bu jarayonni barqarorligi va 
vaqtida amalga oshirilishi imkoniyatini 
baholashni talab etadi. Foydalanuvchilar, korxonaning pul 
i va ularni 
ekvivalentlarini yaratish qobiliyatini baholashi uchun, korxonaning moliyaviy ahvoli, 
faoliyat natijalari va moliyaviy ahvoldagi 
ega 
kerak. 
Moliyaviy ahvol 
asosan buxgalteriya muvozanatida 
(muvozanat hisobotida) beriladi. Korxona faoliyatining natijalari haqida 
asosan foyda va zararlar 
hisobotda keltiriladi. Moliyaviy ahvoldagi 
moliyaviy hisobotda alohida 
egallagan hisobot (xususiy kapitaldagi 
) orqali 
. 
Moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy 
, chunki 
ular bir hil operatsiyalar va hodisalarni turli javhalarini aks ettiradi. Hisobotning har 
bir shakli boshqalardan farq qiladigan 
berishiga qaramasdan, hech biri bir 
ashyo yakkalanib qolmaydi va foydalanuvchilar uchun muayyan ehtiyojlarini aks 
ettiruvchi kerakli 
barcha 
yetkazib bera olmaydi. Masalan, foyda 
va zararlar 
hisobot, muvozanat va moliyaviy ahvolni 
haqidagi 
hisobotlarning 
foydalansa, korxonaning moliyaviy natijalari haqida 
axborotni bera olmaydi. 
Moliyaviy hisobot, shuningdek, ilovalarni (tushuntirish xati), 
materiallar va boshka 
otlarni 
ichiga oladi. Masalan, u muvozanat, foyda 
va zararlar moddalari haqida, foydalanuvchilar ehtiyojlarini qondiruvchi, 
aks ettirishi mumkin. U, korxonaga 
etadigan tavakkalchilik va 
noaniqliklarni, shuningdek muvozanatda aks ettirilmagan har qanday resurslar va 

---

18 
majburiyatlarni (foydali qazilmalar zahiralari kabi) yoritishi mumkin. Geografik va 
sanoat segmentlar, va korxonaga narxlarni 
etiish haqidagi 
ham 
axborot sifatida berilishi mumkin. 
Belgilangan vazifalarni bajarish uchun moliyaviy hisobot hisoblash tamoyili 
asosida tuzilishi zarur. U hisobga olish mezonlariga muvofiq daromadni qachon 
hisobga olish va uni qachon hisobotlarda aks ettirish kerakligini belgilaydi. Hisoblash 
tamoyiliga muvofiq, tovarlar sotilishidan olingan daromad, xaridor ushbu 
tovarlarning egasi 
, 
egalik qilish xuquqi bilan 
barcha 
tavakkalchiliklar va mukofotlar unga 
paytda hisobga olinadi. Sotuvchi 
majburiyatlarini bajarmaguncha, daromad hisobga olinmasligi lozim.
Moliyaviy hisobot odatda korxona faoliyat 
va yaqin kelajakda 
faoliyat 
davom ettiradi degan faraz asosida tuziladi. Shunday qilib, faraz 
qilinadiki, korxona tugatilishi yoki 
faoliyati 
ahamiyatli ravishda 
qisqartirish yoxud tugatishga oid niyati ham 
va bunga ehtiyoji ham 
. Agar 
bunday niyat yoki zaruriyat paydo 
, moliyaviy hisobot boshqa asosda tuzilishi 
va bu 
asos yoritilishi zarur. 
Moliyaviy hisobotda taqdim ettirilgan 
asosiy sifati, bu 
foydalanuvchilar tomonidan tushunarli 
. Bunda, faraz qilinadiki, 
foydalanuvchilar 
va iqtisodiy faoliyat sohasida, buxgalteriya hisobi sohasida 
yetarlicha bilimlarga ega 
i, shuningdek talab qilinadigan darajada qunt bilan 
harakat qilish istaklari 
lozim. Biroq, murakkab savollarga taalluqli, 
foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlarni qabul qilishi uchun 
, 
faqat 
foydalanuvchilar tomonidan tushunish murakkabligi sababli chiqarib 
tashlanishi mumkin emas. 
Foydali 
uchun 
qarorlar qabul qiluvchi foydalanuvchilar 
uchun 
kerak. Foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlariga 
etib, 
ularga 
ketgan, hozirgi paytda amalga oshiriladigan va kelajakda 
hodisalarni baholash uchun yordam beradigan yoki ularni tasdiqlaydigan yoxud 
avvalgi baholarni tuzatish imkoniyatini yaratgan 
deb hisoblanadi. 
uning tavsifi va muhimligi jiddiy 
. 
holatlarda faqat 
tavsifi uning 
aniqlash uchun yetarli 
. Masalan, yangi segment haqidagi 
, hisobot davrida ushbu yangi 
segment tomonidan erishilgan natijalar muhimligidan 
nazar tavakkalchilik va 
imkoniyatlarni baholashga 
mumkin. 
Foydali 
uchun 
shuningdek ishonchli 
kerak. 
agar unda ahamiyatli xato yoki bilib qilingan buzib 
, 
foydalanuvchilar ushbu 
haqqoniyat bilan taqdim etilganligiga tayanishi 
mumkin 
, ishonchli deb hisoblanadi. 
Foydali 
uchun, 
yurituvchi 
moliyaviy 
ahvoli, operatsiyalar natijalari, pul 
harakati 
haqqoniy va xolis 
tasavvur yaratishi kerak. Shunday kilib, masalan, muvozanat operatsiyalar va boshqa 
hodisalarni va ularni amalga oshirish natijasi 
, tan olish mezonlariga javob 
beradigan kompaniyaning aktivlari, majburiyatlari va kapitalini haqqoniy va xolis aks 
etgirishi kerak. 

---

19 
Agar hisob-kitob hujjatlarida va moliyaviy hisobotda axborot operatsiyalar va 
voqealarning mazmunini ishonchli darajada aks ettirsa, bunday axborot uning 
huquqiy shakli bilangina emas, balki mohiyati va haqiqiyligi bilan muvofiq holda 
hisobga olinishi va taqdim etilishi zarur. Operatsiyalar va boshqa hodisalarning 
mazmuni ularning xuquqiy yoki belgilangan shakliga har doim ham muvofiq 
kelmaydi. 
Moliyaviy hisobotda beriladigan axborot ishonchli 
uchun taxminlardan 
mustaqil b
lozim. Moliyaviy hisobot 
tanlash va takdim etishi 
bilan qarorlarni qabul qilinishiga yoki oldindan belgilangan natija yoki yakunga 
yetishish maqsadida fikrni shakllantirishga 
u betaraf deb 
hisoblanishi mumkin emas. 
Qarorlar qabul qilishda ehtiyotkorlik qoidasiga rioya qilish aktivlar va daromad 
qaytadan 
baholanmasligi, 
majburiyatlar 
yoki 
xarajatlar 
esa 
yetarlicha 
baholanmasligiga 
maqsadida noaniqlik sharoitida baho chiqarish 
uchun zarurdir. 
Moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini 
maqsadida axborot 
yetarlicha 
hajmda taqdim etilishi kerak. 
Moliyaviy axborot foydali va mazmunli 
uchun, bir hisobot davridagi 
axborot boshqa hisobot davridagisi bilan qiyoslanadigan 
kerak. 
Foydalanuvchilar 
yurituvchi 
moliyaviy hisobotni tayyorlashda 
foydalanadigan hisob-kitob siyosatidan, ana shu siyosatdagi barcha 
va shunday 
natijalaridan xabardor 
lozim. 
Hisobot davrida 
n daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi shuni 
anglatadiki, mazkur davrda ushbu hisobot davridagi daromadlarni olishga asos 
xarajatlargina aks ettiriladi. Agar daromadlar bilan xarajatlarning 
bevosita bogliqlikni 
qiyin 
sa, xarajatlar biroi-bir taqsimlash tizimiga 
muvofiq bir nechta hisobot davrlari 
taqsimlanadi. Bu, masalan, bir necha 
yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlariga taalluqlidir. 
Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholash qoidasi shundan iboratki, 
ularning tannarxi yoki sotib olish qiymati asosiy bahodir. 
Standartlarda 
tutilgan ayrim hollarda haqiqiy baho sotib olish 
qiymatidan farq qilishi mumkin. 
Hisob siyosati bir davrdan ikkinchi davrga izchil 
boradi deb 
xdsoblanadi. Foydalanuvchilar 
yuri^uvchi 
moliyaviy ahvolidagi 
tamoyilini belgilash uchun har xil hisobot davrida ularning moliyaviy 
hisobotlarini taqqoslash imkoniyatiga ega 
kerak. 
Hisobot axborotining asossiz darajada kechiktirilishi bilan u 
iqtisodiy 
ahamiyatini 
. Axborotni 
vaqtida takdim etish uchun bitimning yoki 
boshqa voqeaning barcha jihatlari 
qadar hisobotga zarurat paydo 
mumkin, bu esa uning ishonchliligini buzadi.
Daromadlar va xarajatlar orasidagi muvozanat sifatga oid tavsif emas, 
tamoyil 
cheklovdir. 
olinadigan naf uning olish 
uchun sarflangan xarajatlardan oshiq 
kerak. 
Amaliyotda 
sifat tavsiflari orasida muvozanat yoki 
kelishuv 

---

20 
kerak. Bundan maqsad tavsiflar orasida tegishli muvofiqlikka yetishishdir. 
Turli sharoitlarda tavsiflarni nisbiy muhimligi - kasbiy mulohazaning ishidir. 
Moliyaviy hisobot operatsiyalar va boshqa hodisalar natijalarini, ularni keng 
doiradagi umumiy belgilari va iqtisodiy tavsiflariga 
toifalarga birlashtirgan 
holda aks ettiradi. Ushbu keng doiradagi toifalar moliyaviy hisobotning elementlari 
deb ataladi. Muvozanatdagi moliyaviy ahvolni 
bilan bevosita 
elementlar - bu aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitstdir. Foyda va zararlar 
hisobotda faoliyat natijalarini 
bilan 
elementlari 
daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlardir. 
Tan olish - bu quyida keltirilgan elementlarni tan olish mezoniga javob 
beradigan moddalardan birini muvozanat yoki foyda va zararlar 
hisobotga kiritishdir. Tan olish -moddani 
bilan ifodalash va uning pul qiymatida 
aks ettirish, shuningdek ushbu summani muvozanat va foyda va zararlar 
xdsobotda aks ettirishdir.
Element 
mos 
modda kuyidagi mezonlarga rioya qilinganda 
tan olinishi kerak: 
(a) 
modda bilan
har qanday kugilayotgan naf korxona
ehtimoli mavjud 
kerak, 
(b) 
modda pul qiymatida 
uchun maqbul asosga ega 
va 
kerak. 
yoki hisoblash mezonlari 
mikdoriy 
asoslanadi 
va tegishli tartibda hisobga olingan moddalar tushunarliligi, ahamiyatliligi, 
ishonchliligi va shuningdek, taqqoslanuvchanligi bilan farq qiladi deb faraz qilinadi: 
Elementning aniqlanishi. Modda moliyaviy hisobotning elementi 
mos 
kelishi lozim. 
. Modda aniq 
mumkin 
gan mos keluvchi 
alomat (tavsif)ga ega. 
Dolzarblik. Moddada mavjud
foydalanuvchilar
tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga 
etishga qodir. 
Ishochlilik. Moddada mavjud
ishonchli, betarafli
va tekshirishqobiliyatiga ega hisoblanadi. 
Baholash - bu moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan elementlarni pul 
summalarini aniqlash, tan olish va muvozanat hamda foyda va zararlar 
hisobotga kiritish jarayonidir. Buning uchun baholashning muayyan usulini tanlab 
olish zarur. 
Moliyaviy hisobotda bir qator turlicha usullardan foydalaniladi. Bu usullarga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
Tarixiy qiymati. Aktivlar, ularni sotib olish vaqtida 
pul 
yoki ularning ekvivalentlari, yoxud ularga taklif etilgan haqqoniy qiymati 
hisobga olinadi. Majburiyatlar qarz majburiyatning almashtirish evaziga olingan 
tushum summasida hisobga olinadi, 
hollarda esa (masalan, foyda 
), 
ishlarni odatiy sharoitini hisobga olgan holda, ushbu majburiyatlarni qaytarish uchun 
kerakli 
pul mablaglari yoki ularning ekvivalentlari summasida aks ettirilishi 
mumkin. 

---

21 
Tiklash qiymati. Aktivlar, ularni sotib olish vaqtida hozirgi paytda huddi 
shunga 
aktiv sotib olingandagi 
kerak 
pul 
yoki 
ularning ekvivalentlari 
aks ettiriladi. Majburiyatlar, hozirgi paytda shu 
majburiyatning qaytarishi uchun talab etiladigan, pul 
va ularni 
ekvivalentlarini diskontlanmagan summasida aks ettiriladi. 
Sotish (qoplash) qiymati. Aktivlar, ularni odatiy sharoitda sotib olishda 
zarur 
pul mablaglari yoki ularning ekvivalentlari 
aks 
ettiriladi. Majburiyatlar, agar hozirgi paytda ularni qaytarishi talab etilsa, 
zarur 
pul 
va ularni ekvivalentlarini diskontlanmagan summasida 
aks ettiriladi. 
Diskontlangan qiymat. Aktivlar, ishlarni odatiy tartibda yuritilganini taxmin 
qilgan takdirda, ushbu aktiv tomonidan yaratilishi mumkin 
pul 
ning 
sof kelib tushishipi diskontlangan summalarida aks 
ettiriladi. Majburiyatlar, ishlarni odatiy tartibda yuritilganini taxmin qilgan takdirda 
ushbu majburiyatlarni qaytarish uchun zarur 
pul 
sof kamayishining diskontlangan summalarida aks ettiriladi. Moliyaviy hisobotning 
tayyorlashda baholash asosi sifatida korxonalar tomonidan qabul qilingan eng 
foydalaniladigan baho - bu tarixiy qiymat hisoblanadi. Odatda, u boshqa baholash 
asoslari bilan birgalikda ishlatiladi. Masalan, zahiralar, odatda tannarx yoki sof sotish 
bahosidan eng past bahoda hisobga olinadi, bozorda aylaniladigan qimmatli 
ularning bozor narxida, nafaqa majburiyatlari esa ularning diskontlangan 
qiymati 
hisobga olinadi.