Standart jaǵday

1.6. Azıq-awqat ónimleriniń kaloriyası hám onı esaplaw

Awqat metabolizmi (oksidleniw processinde) nátiyjesinde belgili muǵdarda energiya ajıralıp shıǵadı, bul energiya awqattıń kaloriyası delinedi. Mikroblar, haywanlar hám adamnıń ómirinde kerek bolatuǵın energiya azıq-awqat ónimleri: maylar, beloklar, karbon suwlarınan alınadı. Tiri organizmdegi energiyanıń belgili bólimi karbon suwlarınan alınadı. Awqat sińiw processinde karbon suwlar (kraxmal hám basqalar), glyukozaǵa bólinedi hám bul processbir qatar basıshlarda oksidlenip CO_2(g) hám H₂O_(c) ǵa bólinedi hám de energiya ajıralıp shıǵadı:

C₆H₁₂O_6(k) + 6O_2(g) = 6CO_2(g) + 6H₂O_(c)∆H^o = -2816 kDj
Azıq-awqatlardıń kaloriyalıǵı 1 molge emes, 1 grammǵa esaplanadı hám bunda karbon suwlarınıń ortasha kaloriyalıǵı 17 kDj/g yamasa 4 kkal/gramm dep qabıl etiledi. Maylar hám beloklar bir qatar bioximiyalıq processlerde (metabolizm) CO₂ hám H₂O ǵa bólinedi hám bunda belgili muǵdarda energiya ajıralıp shıǵadı. Maylardıń ortasha kaloriyalılıǵı 38 kDj/g yamasa 9 kkal/gramm, beloklarda bolsa 17 kDj/g yamasa 4 kkal/gramm dep esaplanadı. Azıq-awqat zatları organizmde birden emes, áste-aqırın basqıshpa-basqısh ajıralıp shıǵadı hám kerekli payıtta sarıplanadı. Eń kerekli azıq-awqat ónimleriniń (karbon suwlar, maylar hám beloklardıń) kaloriyalıǵı 1-kestede keltirilgen.
1-keste

Azıq-awqat komponentleri	Kaloriyası
	Kaloriyalıq kDj/g	kkal/gramm
Karbon suwlar	17	4
Maylar	38	9
Beloklar	17	4

Organizmniń energiyaǵa mútájligi tómendegi faktorlarǵa: adam denesiniń massası, bulshıq etlerdiń aktivligine hám jasına baylanıslı.

2-kestede massası 70 kg bolǵan adamnıń kúndelikli turmısında hár túrli maqsetlerge sarıplanǵan energiyasınıń muǵdarı keltirilgen.

Iskerlik túri	Waqtı, min.	Energiyanıń	sarıplanıwı
		kkal/gramm	kDj
1. Transportta barıw	30	40	167,36
2. Piyada júriw	10	30	125,52
3. Jumıs stolında islew	60	110	485,98
4. Teksheden kóteriliw	10	180	806,40
5. Uyqı	480	580	2405,84
6. Avtomobildi basqarıw	120	350	1451,80

Student – biolog azıq-awqat ónimleriniń kaloriyasın, ónimlerdiń metabolizm waqtında ajıralıp shıqqan energiyanı esaplaw hám adamnıń hár qıylı jumıs islewdegi iskerligi ushın zárúr bolǵan azıq-awqat ónimleriniń assortimentiniń muǵdarın biliw kerek. Tómende keltirilgen máseleler azıq-awqat ónimleriniń kaloriyalılıǵın esaplawǵa arnalǵan.

Mısalı: Massası 60 – 70 kg bolǵan adam 1 mil aralıqqa juwırǵanda 100 kkal (418,4 kDj) energiya sarıpladı. 3 mil aralıqqa juwırıw ushın neshe gramm sosiska jewi kerek (1 g sosiskanıń kaloriyası 3,6 kkal/gramm yamasa 15 kDj/g ǵa teń).
Sheshimi: 3 milge juwırǵanda 300 kkal (1325,4 kDj) energiya sarıplanadı. 1 milge bolsa, 100 kkal energiya sarıplaǵan edi. 1 gramm sosiska 3,6 kkal/g energiya berse, 300 kkal energiyanı neshe gramm sosiska beredi?
1 g sosiska ___________ 3,6 kkal
x ___________ 300,0 kkal

Tómende Gess nızamı tiykarında sheshiletuǵın máseleler keltirilgen.