Спорт соҳасида персонални бошқариш модели

СПОРТ СОҲАСИДА ПЕРСОНАЛНИ БОШҚАРИШ МОДЕЛИ
Илмий раҳбар: Ж. П. Нарзиев. А. К. Исмоилов. 1 курс магистрант
Калит сўзлар: Спорт менежменти, инновация, персонал, хавфсизлик, модернизация, инновацион бошқарув, иқтисодиёт, инновацион фаолият, motivatsiya.

Мавзунинг долзарблиги:
Мамалакатимиз спорт ташкилотларининг ривожланишида мазкур муаммоларни ижобий ҳал қилиш учун спорт менежменти доирасида жисмоний тарбия ва спорт соҳасида хизматлар бозорини тўлақонли шакллантириш ва ривожлантиришнинг стратегик менежмент концепцияси ҳамда инновацион механизмини шакллантириш қуйидаги долзарб масалаларнинг ечимларини топишга имкон беради:
спорт ташкилотларида оптимал бошқарув қарорларини қабул қилиш; бозордаги брендни янада кучайтириш ва унинг таниқлилигини ошириш;
спорт ташкилотларининг имижини яхшилаш ва рақобатбардош спорт махсулотларини ишлаб чиқариш, давлат ва хусусий мулк муштараклигида спорт менежменти стратегияси учун зарур бўлган асосни яратиш, мураббийлар, спортчилар, ҳакамлар ва бошқа спорт ташкилотлари субъектлари уюшмасининг шаклланиши, ишқибозлар, ҳомийлар, спортчиларни сотиш ва сотиб олиш, оммавий спорт, спорт бизнеси, соғлом турмуш тарзи ҳамда спорт соҳасидаги 63 фаолиятни мувофиқлаштириш ва тартибга солиш тизимини ривожлантиришнинг иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш. Республика ҳудудлари бўйича оммавий спортни ривожлантириш билан боғлиқ бўлган спорт ташкилотларининг молиявий мустақиллигини таъминлаш ва уларнинг равнақи учун тегишли шарт-шароитлар яратишга қаратилган инновацион моделни яратиш, жисмоний тарбия ва спорт соҳаси ривожланишини баҳолаш услубиёти асосида корпоратив мақсадли спорт менежменти стратегияларини аниқлаш, ёш иқтидорли спортчиларга бўлган талабни аниқлашнинг инновацион услубиётини ишлаб чиқиш ва спорт хизматларига бўлган талабни қондиришнинг иқтисодий андозасини яратиш ҳамда жахон бозорларида рақобатбардошликни таъминлаш учун жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш бўйича спорт менежментининг стратегик концепциясини илмий асосланган ҳолда ишлаб чиқиш спорт менежерларининг функционал вазифаларидир. Жисмоний тарбия ва спорт инсон фаолиятининг ўзига хос-хусусиятли хизматлари соҳасидир. Шу сабабли спорт менежменти стратегиясини ишлаб чиқиш технологиясини илмий асослашда “Инсон капитали”ни ўрганиш жуда муҳимдир. Бу иқтисодий категория инсон фаолиятининг бошқа соҳаларига ҳам хосдир. Аммо жисмоний тарбия ва спорт соҳасида ушбу кўрсатгич, яъни мураббий ва спортчиларни тайёрлаш даражаси, спортчининг жисмоний, рухий, ижтимоий ва бошқа кўрсаткичлари, йирик мусобақаларда уларнинг қатнашиш тажрибаси ва бошқалар муҳим касб этади. Спорт ташкилоти ва корхоналарида спорт менежменти тизимини яратиш ҳамда ҳамкорлик муносабатларини йўлга қўйиш бўйича қарорлар қабул қилиш модели маълум бир вазиятли ёндошувда муҳим ўринни эгаллайди. Шу аснода таъкидлаш лозимки, бунда замонавий спорт менежментининг энг муҳим қирралари ҳамда бозор муносабатлари тизими доирасида спорт ташкилоти ва корхоналари фаолиятининг баъзи масала (масалан, ишқибозлар билан ишлаш, лицензиялаш, спорт иншоотлари маркетинги) лари ҳам ўз ифодасини топади. Спорт маҳсулотларининг бозорини таҳлил қилиш бўйича “Бозорни функционал таҳлил қилиш модели” ишлаб чиқилади. У маълум бир корхона спорт маркетингининг ўзига хос-хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўз позициясини шакллантиришга ёрдам беради. Унга мувофиқ спорт корхоналарининг бозор билан боғлиқ бўлган функциялари тўртта гурухга ажратилади: етказувчи, ишлаб чиқарувчи, дистрибутор ва ритейлер. Шуни таъкидлаш лозимки, “Базавий модель SOVATIC” (S – маркетинг субъектини аниқлаш; О – маркетинг объектини аниқлаш; V – маркетинг объектининг стратегик “кўриш”ини шакиллантириш; А – маркетингли таҳлил; Т – мақсадни қўйиш ва стратегияни танлаш; I – маркетинг воситаларини яратиш; С – маркетинг назоратини ташкил этиш) спорт менежменти концепциясининг асосини ташкил этади, чунки унинг амалий аҳамияти бўлиб менежмент дастурларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Ушбу моделда спорт корхоналари даромадлари манбалари тузилмасининг модели ҳам ўз ифодасини топади. Юқорида келтирилган спорт менежменти ёндошувлари шаклланган институтларга мувофиқ ташкилий принцип бўйича спорт индустриясини 64 таркиблаштиради – мактаб, талабалар, профессионал, ҳаваскорлик, рекреацион спорт ва бошқалар. Бундай услуб спорт субъектлари ўртасидаги муносабатларнинг ижтимоий тавсифини ва спорт индустриясига ягона комплекс сифатида қараш ҳамда спорт менежменти стратегия ва воситаларини самарали қўллашга кўмак беради. Бу эса пировард натижада спорт менежментини жиддий ва кенгроқ тушунишга олиб келади. Менежмент жисмоний тарбия ва спорт бошқарувининг яхлит тизими сифатида, энг авввло, йирик ташкилотларда, масалан, иқтисодий-молиявий муносабатларда бўлган спорт йўналишидаги таълим муассасалари, спорт иншоотлари ва таркибига кирувчи бошқа объектлари бўлган жисмоний тарбия ва спорт вазирлигида қўлланилиши мумкин.
Ta'kidlash joizki, zamonaviy menejmentda motivatsiyaning 300 dan ortiq ta'riflari va mehnatni rag'batlantirish mexanizmini tushuntiruvchi 40 ga yaqin nazariyalar mavjud. Kadrlar paydo bo'lishining mohiyati va sabablari bo'yicha juda ko'p sonli nuqtai nazarlar bilan birga keladi.Mavjud lavozimlarning umumiy kamchiligi motivatsiya jarayonini ko'rib chiqishga tizimli yondashishning yo'qligi.Turli profildagi tashkilotlarda faoliyat sharoitlarining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettira oladigan motivatsiya tizimlarini tashkil etish motivatsiya va rag'batlantirishning umumiy muammolari ko'plab rus olimlarining asarlarida o'z aksini topgan: I.V. Andreeva, O.S. Anisimova, O.S.Vixanskiy, G.U. Zaitseva, E.P. Ilyina, N.A. Kaligina va boshqalar.Shu bilan birga, sport tashkilotlari xodimlarini rag'batlantirishga bag'ishlangan ilmiy ishlar nisbatan kam, ular orasida E.P. Ilyina, E.G. Znamenskaya, R.A. Piloyana, M.V.Kitaeva, S.V. Ilyinskiy, N.B. Stambulova va boshqalar.Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy sport menejmentida sport tashkiloti xodimlarini rag'batlantirish muammosini to'liq nazariy jihatdan ochib berishning iloji yo'q, chunki u intensiv rivojlanish bosqichida. Ushbu fakt taqdim etilayotgan maqola mavzusini tanlash, shuningdek uning tuzilishi va mazmunini belgilab berdi.Uzoq muddatli maqsadlar va rejalar, boshqaruv qarorlari, jarayonlarnitashkil etish va muvofiqlashtirish hech qanday natija bermaydi. Ushbu sohani davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash zamonaviy sport texnologiyalari darajasining o'sishi yaxshi istiqbollarni ko'rish mumkin.
O’zbekistonning jismoniy tarbiya va sport sohasida muvaffaqiyatining asosiy omili uning innovatsion rivojlanishi bo'lishi mumkin va bu yerda personalni boshqarishga ustuvor ahamiyat berilishi kerak. Personalni rivojlantirish inson resurslarini boshqarishning eng muhim elementlaridan biridir. U xodimlarning malakasini oshirish, ularni tayyorlash, o'qitish va malaka oshirish jarayoni natijasida yangi ko'nikma va malakalarni egallashi bilan uzviy bog'liqdir.
Personalni rag’batlantirish samarali yo'nalish, motivatsiya va уetakchilik rivojlanishni oldinga suradi. Bularning barchasi orasida motivatsiya asosiy rol o'ynaydi, chunki u xodimlar va tashkilotning ehtiyojlarini aniqlash va qondirishga yordam beradi.
Menejerlar personalni tashkilotning samaradorligini oshirishga olib keladigan maksimal potentsialga erishish uchun turli motivatsion uslublardan foydalanadilar. Motivatsiya-boshqaruvning o'zagi. Tashkilotning maqsadlariga erishish uchun yuqori malakali va g'ayratli xodimlar jamoasi zarur
Umuman olganda, motivatsiya nazariyasida bir necha yo’nalishlar mavjud. Asosiy mazmunli nazariyalar asosan Maslowning ehtiyojlar ierarxiyasi, Makklelland nazariyasi, Gertsbergning ikki omil nazariyasi va boshqalarni misol qisak, asosiy protsessual nazariyalarga esa Skinner nazariyasi, Vroom nazariyasi, Adamning adolat nazariyasi, Lokkning maqsadlarni belgilash nazariyasi va boshqalarni misol qilsak bo’ladi.
Maslow nazariyasini misol qilsak, unda xodimlarning psixologik ehtiyojlariga e’tibor qaratilgan. U insonlar ierarxiyasida xodimlarning ish paytida bajarishi kerak bo’lgan besh daraja mavjud degan nazariyani ilgari surdi.
Barcha ehtiyojlar ierarxiyada tuziladi va ehtiyojlarning quyi darajasi to’liq qondirilgandan keyingina, xodim ierarxiyadagi keyingi ehtiyojni qondirishga undaydi. Masalan, ochlikdan o’layotgan odam xavfsiz mehnat shartnomasi tuzish yoki boshqalarni hurmat qilish haqida o’ylamasdan oldin oziq-ovqat sotib olish uchun asosiy ish haqini olishga undaydi.
Maslow nazariyasining asosiy nuqtalari:
 Xodimlar har bir darajadagi ehtiyojlarni ierarxiya bo’yicha ko’tarilish tartibida qondirish orqali rag’batlantiriladi.
 Ehtiyoj darajalari: jismoniy, xavfsizlik, ijtimoiy, o’zini qadrlash, o’zini anglash.
 Kompaniya yuqori darajadagi ehtiyojlarga erishish uchun rag’batlantirilishidan oldin xodimlarning asosiy ehtiyojlarini to’liq qondirishi kerak.
Buerdaamaliyotdaqandayfoydalanishdegansavolgaquyidagichajavobberishmu mkin, ya’niish uchun qulay joy, munosib ish haqi, sug’urta kabi asosiy ish ehtiyojlarini qondirish xodimlarga piramidani ko’tarilishiga yordam beradi va shuning uchun yanada samarali, ijodiy va ijodiy bo’ladi. Shuning uchun ish beruvchining asosiy vazifasi xodimlarga qulay mehnat sharoitlarini ta’minlashdir.
Axborot funksiyasi - menejer xodimlarga tashkilotning yaqin kelajakdagi maqsadlarini tushuntiradi, jismoniy tarbiya va sport jamiyati to‘g‘risida to‘plagan maʼlumotlarini tarqatadi. Kommunikativ funksiya shundan iboratki, menejer korxona ichida va tashqarisida munosabatlarni shakllantiradi, jamoani belgilangan maqsadlarga erishish uchun harakatlarni muvofiqlashtiradi va tashkilot vakili sifatida harakat qiladi.
Хулоса қилиб айтганда, спорт ташкилоти ва корхоналарида спорт менежментини тизимли такомиллаштириб бориш ҳамда ҳамкорлик муносабатларини йўлга қўйиш бўйича персоналлар томонидан қарорларни қабул қилиш бошқаришда муҳим аҳамият касб этади. Менежмент жисмоний тарбия ва спорт соҳасида барча ташкилот, корхона ва муассасаларда яхлит тизим сифатида қўлланилади. Бундай ёндашувлар персонални бошқариш моделини келтириб чиқаради. Персонални бошқариш модели корпоратив стратегия, бизнес стратегияси ва функционал стратегия йўналишида жисмоний тарбия ва спорт соҳасида хўжалик субъектларининг барча жабҳаларини қамраб олади. Мазкур тадқиқотнинг яна бир асосий натижаларидан бири бўлиб Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спорт соҳасида спорт менежментининг ривожланиш модели яратиш ҳисобланади. Ушбу модель спорт фаолиятининг кўлами, аҳолини қамраб олиш ва мақсадли гуруҳлар ҳамда мулк шакли ва турлари бўйича барча спорт ташкилотлари ва муассасаларини қамраб олган бўлиб, унинг асосида уларнинг фаолиятини мувофиқлаштирган ҳолда самарали бошқариш мумкин. Sport tashkilotining muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun xodimlarni boshqarishda sport menejeri tomonidan qo'llaniladigan motivatsion yondashuvlarni hisobga olish kerak. Motivatsiya sohasidagi xorijiy tajriba shuni ko'rsatadiki, xodimlarni boshqarishda to'g'ri qo'llaniladigan rag'batlantirish usullari ijobiy natijalar beradi, bu sport tashkilotiga xodimlarning samaradorligini oshirish bilan faol bo'lishga imkon beradi. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport sohasi xodimlarini rag‘batlantirish 2025-yilgacha Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish konsepsiyasida o‘z ifodasini topgan, jismoniy tarbiya va sport sohasini ulkan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash muvaffaqiyatli boshqaruvni bashorat qilish imkonini beradi.