Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR

14. 
    I.G. Azimov Jismoniy tarbiyaning yosh fiziologiyasi (ukuv kullanma) Toshkent - 1994 yil
    
15. 
    I.G. Azimov ,SH.Sobitov. Sport-fiziologiyasi Toshkent -1993 y.
    
16. 
    L.S. Kklemesheva.M.S. Ergashev. YOshga oid fiziologiya. Toshkent -1991 y
    
17. 
    YU.A.Ermolaeva. Vozrastnaya fiziologiya.-M.,2001.
    
18. 
    A.S.Solodkov, E.B.Sologub. Fiziologiya cheloveka. Obщaya. Sportivnaya. Vozrastnaya –M.,2010.
    
19. 
    B.A.Sodыkov,A.S.Kuchkarova,SH.K.Kurbanov.Bolalar va usmirlar fiziologiyasi va gigienasi.Tashkent-2005y.
    
20. 
    Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.
    

Ma’ruza 11. Xarakat malakalari shakllanishining fiziologik mexanizmlari.
Reja
1.Xarakatning dinamik stereotipi(I.P.Pavlov)
2.Xarakatning funksional tizimi(P.K.Anoxin)
3.Xarakat malakasining shakllanish fazalari
4. Xarakat malakasining somatik va vegetativ komponetlari

Xarakatning dinamik stereotipii

Xarakat malakalarining shakllanishi fiziologik jixatdan reflekslar mexanizmi buyicha yuzaga keladi. I.P.Pavlov va uning xodimlari olib borgan ishlar shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida yuzaga kelishini kursatgan. Puxta ishlangan shartli reflekslar asosida xam yangi shartli refleks xosil kilish mumkin. Xarakat malakasining shakllanishi fakat kishida bulgan shartsiz reflekslar eki oldin xosil kilingan puxta shartli reflekslar asosidagina bulmaydi. Xarakat malakasining xosil bulishida oldin xosil bulgan malakalar xam katnashadi. Bunday xolatda shartli ta’sirlovchi signal berilishi bilan oldingi refleksni xuddi uzi yuzaga kelmay, balki ilgari ma’lum bulgan murrakab xarakt aktlarning elementlari kushilgan yangi shakldagi xarakat refleksi yuzaga keladi. SHunday kilib, xarakat malakasining xosil bulishi birinchi va ikkinchi turdagi shartli reflekslar yuzaga kelishi bilan amalga oshiradi. Xarakat malakasining xosil bulishida markaziy asab sistemasidagi juda kup markazlarning bir- biriga uzaro ta’siri buladi. Bu markazlarning ishi xarakat apparati va sensor sistemalardan kelayotgan impulslar va bosh miya yarim sharlari pustlogidagi izlarning ishtiroki bilan tugrilanadi va takomillashadi.

Demak xarakatning dinamik stereotipini yuzaga kelishi uchun xarakat bir xilda kup marta takrorlanishi kerak Bu nuktai nazardan karalganda,sportning ba’zi turlarida xarakatning dinamik stereotipining shakllanishi tez oson,boshkalarida aksincha bulishi ma’lum.Masalan siklik dinamik ish bajaraladigan sport turlarida(yurish,yugurish,suzish,changida yurish,eshkak eshish,velosipeda uchish) va sport gimnastikasi,figurali uchish kabi vaziyatga oglik bulmagan,oldindan ma’lum bulgan dastur buyicha bajariladigan jismoniy mashklarda xarakatning dinamik stereotipii tez shakkillanadi.
Atsiklik dinamik ishlarda,ya’ni yakkama-yakka olishuvlar,sport uyinlari kabi yuzaga keladigan vaziyatga karab bajariladigan mashklarda xarakatning dinamik stereotipii tulik xolda ish boshlangandan to tugagunigacha shakllanmaydiyuBuna mashklarni bajarishda mashkning ayrim kisimlarida dinamik stereotip yuzaga keladi.Masalan,futbol sport turida tupni uzining sheriklariga uzatish,ximoya kilish yoki tupni darbozaga yunaltirish kabi malakalar uchun dinamik stereotip xosil buladi.Ma’lum vaziyatga boglik sport turlarida xama vavkt birligida ish bajarilmaydi,xarakat bir shaklda takrorlanmaydi.YUzaga kelgan vaziyatga karab,sportchi uz xarakat faoliyatini uzgartirishi kerak.SHunga uxshash boks yoki kurashni olib kuraylik.Boksi agar rakibning xarakatlarini va yuzaga kelgan vaziyatni xisobga olib uz faoliyatini uzgartirmasa,u zarba ostida koladi va galaba kila olmaydi.Bunday sport turlarida xarakatning bir shaklda takrorlanmasligi mashk boshlanishidan to tugashigacha bulgan xarakat reflekslarining ma’lum tartibdagi zanjiri-dinamik stereotip ishlanishi ta’minlay olmadi.

Dinamik stereotipni shakllantirishdan kura uni uzgartirish kuprok vakt talab etadi. Bu sport faoliyatida xarakat malakalarini shakllantirish va uni takomillashtirishda muxim axamiyatga ega.Agar xarakat malakasi notugri shakllansa,sportchiga xarakat texnikasi notugri urgatilsa va u bir kancha davomida xarakatni urgatilgan shaklda bajarsa,endi uni tugrilash uchun juda kup vakt kerak buladi. Bordiyu xarakat texnikasining tugri shakli urgatilganda xam ba’zi juda xayajonli xolatlarda,yoki vakt tigizligida ish bajarish lozim bulgan sharoitlarda xarakatning avvalgi shakli namoyon buladi,ya’ni xarakatni sportchi tomonidan beixtiyor oldingi shaklda bajarilishi kuzatiladi.SHuning uchun xam,xar bir ustoz kasbga urgatishni boshlashda xatoga yul kuymasligi,xarakat malakasini tugri shakillantirishi zarur.

Xarakatning funksional tizimi

Xarakat malakalari shakllanishida afferent sintez amalga oshadi. Afferent sintez retseptorlar, sezuvchi neyronlar va markaziy asab sistemasidagi sezuvchi neyronlar ishtirokida amalga oshadi. Bunda retseptorlar organizmni urab turgan tashki muxitdagi va organizmni uzida yuzaga kelayotgan uzgarishlarni kabul kiladi. Ularda xosil bulgan kuzgalish afferent neyronlar orkali markazga asab sistemasidagi tegishli markazlarga utadi va analiz sintez yuzaga keladi . P.K.Anoxin ta’rifiga kura, afferent sintez asosan turtta omilning uzaro .a’siri orkali xosil buladi. Bu omillarga 1.- motivatsiya; 2 - xotira; 3 - vaziyat ma’lumoti; 4 - ishga tushiradigan belgi kiradi.

Motivatsiya xayvonlarda odamlardagiga nisbatan ancha oddiy bulib u u asosan ovkatlanish, bir jinsni ikkinchi jinsga intilishi, ximoyalanish maksadlardan iborat buladi. Bunday motivatsiya odamlarda xam buladi,lekin ularning mexnat va sport faoliyatidagi jamiyat bilan boglik bulgan motivatsiyalari mux imrok rol uynaydi
Xotira - bu oldingi boshdan kechirilgan ishlarning markaziy asab sistemasida koldirgan izlari bulib, yuzaga kelayotgan belgilashda juda katta axamiyatga ega.
Vaziyat buyicha ma’lumotlar Sport faoliyatida yuzaga kelgan vaziyat buyicha ma’lumotlar (jismoniy mashk bajariladigan joyning kurinishi, sharoitlari va xokazo) afferent sintezning xosil bulishida iuxim rol uynaydi.
Ishga tushiruvchi belgi (pistolet otilishi, xushtak chalinishi, bayrokcha xarakati, komanda va boshkalar.Xarakat malakalarida afferent sintezni kelishi uchun kuyilgan maksad, sportchi orttirilgan tajriba, yuzaga kelayotgan vaziyatdagi uzgarishlar va ishga tushiruvchi belgi eng muxim axamiyatga ega buladi.
Ma’lumki,bir kancha sport turlarida(kurash,boks,sport uyinlari va shunga uxshashlar) xarakat bir necha marta tuxtatilib,kaytadan boshlanadi.Bunday sharoitlarda sportchi juda kiska vakt ichida(soniya,xatto soniyaning bulaklarida) yuzaga kelgan vaziyatni baxolashi va ungamos xolda xarakat kilishi kerak buladi.Bunday sharoitlarda afferent sintezni yuzaga kelishi juda murakkab buladi.
Sportning ba’zi turlarida,ya’ni oldindan ma’lum bulgan dastur a’minlanadi.SHaroit ma’lumotlari bir kancha ta’sirlovchilar yigindisidanasosida bajariladigan jismoniy mashklarda(masalan,gimnastikada)sportchi ishga tushishi uchun zarur bulgan afferent sintez nisbatan soda buladi.SHartli refleks shakllanishini,boshkarish jarayonlprining umumiy mexanizmlari xakidagi tasavvur

ratsional malaka shakllanishining mexanizmini tushunishiga imkon yaratadi(P.K.Anoxin,1974).Ixtiyoriy xarakatlarni boshkarish jarayonlarini asosiy sikllilik yotadi,ya’ni xar bir xarakat akti xarakatni natijasi xakida xabar beradigan teskari afferentatsiya bilan tugashi kerak,deb taxmin kilinadi.

Xarakatlar boshkarilishining siklliligi ikki gurux afferent omillar bilan,ya’ni sharoit omili va ishga tushiruvchi omillar bilan ta’minlanadi.SHaroit ma’lumotlari bir kancha ta’sirlovchilar iyigindisidan iborat bulib,u bulgusi ishga mos reaksiyalarni tayyorlaydi va ishga tushuruvchi belgilardan oldin yuzaga keladigan asab jarayonlarining birlashtiradi.Ishga tushuruvchi belgi esa bevosita shartli ta’sirlovchining ta’siri buladi.
Xar ikkala gurux malumotlari afferent sintez orkali birlashtiriladi.Uning asosiy komponentlpriga ayini payitdagi maksad(motivatsiya),ish vaktiga mos bulgan sharoit ma’lumotlari,ishga tushuruvchi belgilar va nixoyat xotira kerak buladi.Afferen sintez,ayini vakdagi ustun maksadga buysungan xolda,tugrilangan xotira orkali zarur bulgan xaakatni amalga oshiradigan kuzgolishlar muskullarga yuboriladi.
Organizmga berilgan xamma afferent ma’lumotlar sintezi tugamaguncha,afferent apparatda,reflektor apparatda reflektor reaksiyalar yuzaga kelmaydi.SHundan keyingina xarakat aktining bajarilishini ta’minlaydigan malaka komponentlari va ularning aktivlik daradjasini tanlash asosida karor kabul kilinadi.P.K.Anoxin tomonidan asab sistemasining effektor kismida maxsus afferent apparat-xarakat natijalarining akseptori yuzaga kelishi aniklangan
Bu afferent apparat xakikiy xodisadan ilgari shakllanadigan kuzgolish bulib nozik asab mexanizmlari asosida xosil buladi.U ayni vaktda zarur bulgan xarakat natijasini oldindan bilish,teskari afferentatsiya orkali xarakat natijasi xakida akseptorga keladigan ma’lumot va uni xakikiy natija parametrlari bilan takkoslash imkonini beradi.Aynan shu apparat organizmda yul kuyilgan xatoni tugrilash yoki takomillashmagan xarkat aktlarini takomillashtirish imkonini yaratadi. Bu kuzgolishni xalkali rivojlanishi,»bilish» va «kidirish» natijasi, teskari afferentatsiya xarakat akseptorida natijalarni takkoslash va baxolash,tugrilash,yangi natijaning vujudga kelishi va boshkalar bir soniyaning bulaklarida sodir bulishi mumkin.

Xarakat malakasining shakllanish fazalari

Xarakat malakalari nuktai nazardan shakkllanish mexanizmi buyicha murakkab shartli xarakat reflekslaridir. Bu reflekslarning xosil bulishi uchun turli analizatorlardan (xarakat, vestibulyar, kurish va boshkalar ) keladigan ma’lumotlar va kanday xarakat kilish zarurligi xamda xarakatni bajarish xususiyatlari xakidagi xabarlar muxim axamiyatga ega. Bunday xolatda markaziy asab sistemasida xarakat aktining modeli bilan xakikiy bajarilgan xarakat tuxtovsiz takkoslanadi. Xarakat malakalari sport bilan shugullanishda yoki biron kasbni egalashda takrorlanadi va shu yul bilan borgan sari puxtalanib, takomillashib boradi. Inson xarakat faoliyatini bunday takomillashib borishi uning xarakat apparati ishni boshkaruvchi markaziy asab sistemasi faoliyatining rivojlanib borishi bilan boglik. CHunki xarakatni yuzaga chikishi ayniksa, murakkab va nozik xaraktlarning bajarilishi muskul guruxlari, xar xill sondagi asab muskul xarakat birliklari va muskul tolalarining ishtirokida amalga oshiriladi. Katta yarim sharlar pustlogida vaktinchalik boglanishlarning xosil bulishi va mustaxkamlanishi mashk kilish natijasida

avtomatlashgan xarakat malakalari, xosil kilishga asos buladi. Masalan, tikka turish, yurish, yugurish, jismoniy tarbiya va sportdagi xar xil xarakatlar xarakat malakalariga kiradi. Xarakat malakasining shakillanishida uchta faza fark kiladi.